वैदिक सनातन धर्म हा जगातील सर्वात प्राचीन धर्मांपैकी एक आहे. याला "सनातन धर्म" असेही म्हणतात, ज्याचा अर्थ "शाश्वत धर्म" असा होतो. हा धर्म भारतीय उपखंडात उगम पावला आणि त्याची मुळे वेद, उपनिषदे, पुराणे, रामायण, महाभारत यासारख्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये आढळतात. या धर्माची मुख्य तत्त्वे, विश्वास आणि प्रथांची थोडक्यात माहिती खालीलप्रमाणे आहे: ### 1. **वेद:** - वेद हे सनातन धर्माचे सर्वात प्राचीन आणि पवित्र ग्रंथ आहेत. चार वेद आहेत: ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद. - वेदांमध्ये ज्ञान, मंत्र, यज्ञ, धार्मिक कर्मकांड, दर्शन आणि आध्यात्मिकता यांचा समावेश आहे. ### 2. **धर्माची मुख्य तत्त्वे:** - **धर्म:** धर्म म्हणजे नैतिकता, कर्तव्य आणि न्याय. प्रत्येक व्यक्तीचे समाजातील कर्तव्य आणि नैतिक जबाबदाऱ्या यावर भर दिला जातो. - **कर्म:** कर्म सिद्धांतानुसार, प्रत्येकाचे वर्तन आणि कृतींचा परिणाम त्याच्या भविष्यावर होतो. चांगले कर्म चांगले फळ देतात आणि वाईट कर्म वाईट फळ देतात. - **मोक्ष:** मोक्ष म्हणजे जन्म आणि मृत्यूच्या चक्रातून मुक्त होणे. हे सनातन धर्माचे अंतिम लक्ष्य आहे. - **आत्मा आणि परमात्मा:** प्रत्येक प्राण्यात आत्मा असतो आणि परमात्मा (ब्रह्म) हा सर्वोच्च सत्य आहे. आत्मा आणि परमात्मा यांचे एकीकरण हे आध्यात्मिक प्रगतीचे शिखर आहे. ### 3. **देवता:** - सनातन धर्मात अनेक देवता आहेत, परंतु ते सर्व एकाच परमात्म्याच्या विविध रूपांमध्ये मानले जातात. त्रिमूर्ती (ब्रह्मा, विष्णू, महेश) ही सर्वोच्च देवतात्रयी आहे. - इतर प्रमुख देवता म्हणजे गणपती, हनुमान, लक्ष्मी, सरस्वती, दुर्गा इत्यादी. ### 4. **यज्ञ आणि पूजा:** - यज्ञ हे सनातन धर्मातील एक महत्त्वाचे कर्मकांड आहे. यज्ञाद्वारे देवतांना आहुती दिली जाते आणि त्यांचे आशीर्वाद मिळवले जातात. - पूजा ही देवतांची उपासना करण्याची एक पद्धत आहे. घरातील देवस्थान किंवा मंदिरात देवतांची मूर्ती स्थापन करून पूजा केली जाते. ### 5. **जीवनचक्र आणि संस्कार:** - सनातन धर्मात जीवनाच्या विविध टप्प्यांवर संस्कार केले जातात. यात जन्म, नामकरण, उपनयन, विवाह आणि अंत्यसंस्कार यांचा समावेश होतो. - या संस्कारांद्वारे व्यक्तीचे जीवन पवित्र आणि संयमित केले जाते. ### 6. **ग्रंथ:** - वेदांव्यतिरिक्त, उपनिषदे, पुराणे, रामायण, महाभारत (ज्यात भगवद्गीता समाविष्ट आहे), स्मृती, धर्मशास्त्र आणि इतर अनेक ग्रंथ सनातन धर्माचा आधार आहेत. - भगवद्गीता हा सनातन धर्मातील सर्वात महत्त्वाचा ग्रंथ मानला जातो, ज्यात कर्म, धर्म, आत्मज्ञान आणि भक्ती यावर मार्गदर्शन केले आहे. ### 7. **अहिंसा आणि सहिष्णुता:** - सनातन धर्मात अहिंसा (हिंसा न करणे) आणि सहिष्णुता (इतरांच्या मतांचा आदर करणे) यावर भर दिला जातो. - सर्व प्राण्यांवर दया आणि करुणा या धर्माच्या मूलभूत तत्त्वांपैकी आहेत. ### 8. **विविधता आणि एकता:** - सनातन धर्म हा विविधतेत एकता असलेला धर्म आहे. यात अनेक पंथ, संप्रदाय आणि मतप्रणाली आहेत, परंतु सर्वांचे अंतिम लक्ष्य मोक्ष प्राप्ती हेच आहे. ### 9. **योग आणि ध्यान:** - योग आणि ध्यान हे सनातन धर्मातील महत्त्वाचे अंग आहेत. योगाद्वारे शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक समतोल साधला जातो. - ध्यानाद्वारे मन शांत करून आत्मसाक्षात्काराच्या मार्गावर चालले जाते. ### 10. **विश्वबंधुत्व:** - सनातन धर्मात "वसुधैव कुटुंबकम्" (संपूर्ण पृथ्वी एक कुटुंब आहे) या तत्त्वावर भर दिला जातो. सर्व मानवजाती एकच आहे आणि सर्वांनी मिळून जगणे हे धर्माचे आदर्श आहे. सनातन धर्म हा केवळ एक धर्म नसून तो जीवनशैली, संस्कृती आणि आध्यात्मिकतेचा एक समग्र मार्ग आहे. यात विज्ञान, तत्त्वज्ञान, नैतिकता आणि आध्यात्मिकता यांचा समन्वय साधला गेला आहे.