تارىخ بەتلىرىدىن: ئوسمانلى خەلىپىلىكى! 6-قىسىم ھارىس ئۇبەيدە سۇلتان ئالپ ئارسلاننىڭ ئەخلاق-پەزىلەتلىرى: سۇلتان ئاللاھتىن قورقىدىغان، مۇساپىرلارنى ياخشى كۆرىدىغان ئىنسان ئىدى. ئۇ ھەمىشە ئاللاھنىڭ نېمەتلىرىگە شۈكۈر قىلاتتى. بىر كۈنى مەرۋەدە يوقسۇللارنىڭ يېنىدىن ئۆتۈپ كېتىۋېتىپ، ئۇلارنىڭ ھالىنى كۆرۈپ يىغلاپ، قوللىرىنى ئاسمانغا كۆتۈرۈپ: «ئى ئاللاھ! بۇ كەمبەغەللەرنى پەزلىڭ ۋە رەھمىتىڭ بىلەن باي قىلغىن» دېگەن. ئۇ كۆپ سەدىقە قىلاتتى، رامىزان ئېيىدا 150000 دىنار سەدىقە قىلىش ئۇنىڭ دائىملىق ئادىتى ئىدى. ئۇ پۈتۈن دۆلەت بويىچە كەمبەغەللەرنىڭ ئىسىملىرىنى دىۋانغا خاتىرىلەپ، ئۇلارغا مۇۋاپىق خىزمەت تېپىپ بەرگەن ۋە ھۆكۈمەت بارلىق چىقىملارنى ئۈستىگە ئالغان. پۈتۈن دۆلەتتە جىنايەت ۋە زۇلۇم يوق بولۇپ، خەلق رازى ئىدى. باج كىرىمىدىن باشقا ھېچكىمدىن قوشۇمچە باج ئېلىنمايتتى. يىللىق باجنى بىر قېتىمدا ئېلىشنىڭ ئورنىغا، ئىككى قىسىمغا بۆلۈپ يىلدا ئىككى قېتىم يىغىپ، خەلقنىڭ باج تۆلىشىنى ئاسانلاشتۇرغان. بىر قىسىم خەير-ساخاۋەتچىلەر ئۇنىڭغا ۋەزىرى نىزامۇلمۇلك تۇسىنىڭ كۆپ مال-مۈلۈككە ئىگە ئىكەنلىكىدىن شىكايەت قىلىپ خەت يازغان. سۇلتان ئالپ ئارسلان نىزامۇلمۇلككە: «ئەگەر بۇ ئەيىبلەش راست بولسا، بۇنى قوبۇل قىلىپ ئەخلاقىڭنى تۈزەت. ئەمما بۇ ئەيىبلەش يالغان بولسا، ئەيىبلىگۈچىلەرنىڭ خاتالىقىنى كەچۈرگىن» دېگەن. خەلقنىڭ مال-مۈلكىنى قوغداش: بىر كۈنى سۇلتانغا بىر قۇلنىڭ دوستىنىڭ تونىنى ئوغرىلىغانلىق خەۋىرى يەتكەن. سۇلتان ئۇ قۇلنى دارغا ئېسىشقا بۇيرۇغان. قۇللار بۇ مەنزىرىنى كۆرۈپ قورقۇپ كەتكەن ۋە شۇنىڭدىن كېيىن ئوغرىلىق يۈز بەرمىگەن. ئۇ پادىشاھلارنىڭ تەرجىمىھالى، ئەخلاقى ۋە قىلمىشلىرى، شەرىئەت ئەھكاملىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كىتابلارنى ئۆگىنىشكە ئەھمىيەت بەرگەن. سۇلتان ئالپ ئارسلاننىڭ ياخشى ئەخلاق-پەزىلەتلىرى پۈتۈن ئىسلام دۇنياسىغا تارقالغاندا، نۇرغۇن پادىشاھلار ئۇنىڭغا ئۆز ئىختىيارى بىلەن بويسۇنغان. ئۇلار قارشىلىقنى توختىتىپ، ماۋەرائۇننەھردىن شامغىچە بولغان جايلاردا ئۇنىڭغا خىزمەت قىلغان ۋە بىرلەشكەن. مەلىكشاھ ۋە ئۇنىڭ ئىمپېرىيە بىرلىكىنى ساقلاشتىكى مەغلۇبىيىتى: ئالپ ئارسلان ۋاپات بولغاندىن كېيىن، ئوغلى مەلىكشاھ تەختكە چىققان. كىرماننىڭ سەلجۇقىي ھاكىمى بولغان تاغىسى قادىر جەئفەرى ئۇنىڭ ھاكىمىيىتىنى قوبۇل قىلماي، پادىشاھلىقنى تەلەپ قىلغان. تاغا بىلەن جىيەن ئارىسىدا قانلىق ئۇرۇشلار پارتلىغان، قادىر مەغلۇپ بولۇپ جەڭ مەيدانىدا ئۆلتۈرۈلگەن. مەلىكشاھ كىرماننى بويسۇندۇرۇپ، ھىجرىيە 465-يىلى (مىلادى 1073) بۇ رايونلارنىڭ ھۆكۈمدارى بولغان. سۇلتان مەلىكشاھ سەلجۇقىي دەۋرىدە سەلجۇقىي ئىمپېرىيىسى كېڭەيگەن. بۇ ئىمپېرىيىنىڭ چېگرىسى شەرقتە ئافغانىستان، غەربتە كىچىك ئاسىيا (ئانادولۇ)، جەنۇبتا شام رايونلىرىغىچە سوزۇلغان. سەلجۇقىي دۆلىتىنىڭ بۇ چېگرىسى دەمەشق فەتىھ قىلىنغاندىن تارتىپ ئۇزۇن ۋاقىتقىچە داۋاملاشقان. دەمەشق ھىجرىيە 468-يىلى (مىلادى 1075) سەلجۇقىي گېنېرالى ئاتسىز تەرىپىدىن فەتىھ قىلىنىپ، ئابباسىي خەلىپىلىكى نامىدا خۇتبە ئوقۇلغان. سۇلتان مەلىكشاھ دەۋرىدە سۈرىيىدە فەتىھ قىلىنغان رايونلار فەتھىنى داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن تاجىد دەۋلە تۇتمۇشقا تاپشۇرۇلغان. بۇ ھىجرىيە 470-يىلى (مىلادى 1077) يۈز بەرگەن بولۇپ، تاجىد دەۋلە تەرىپىدىن شامدا سەلجۇقىي دۆلىتى قۇرۇلغان. شۇنىڭدەك سۇلتان مەلىكشاھ يېقىن تۇغقىنى سۇلايمان ئىبنى قۇتمىش ئىبنى ئىسرائىلنى ئانادولۇغا ھاكىم قىلىپ تەيىنلىگەن. ئەمەلىيەتتە سۇلتان مەلىكشاھ جىھادنى داۋاملاشتۇرماقچى بولغان. ئانادولۇ رايونلىرى دەسلەپتە رىملىقلارنىڭ كونتروللۇقىدا ئىدى. سۇلايمان ھىجىريە 470-يىلى (مىلادىيە 1077-يىل) بۇ رايونلارغا ھۆكۈمران قىلىپ تەيىنلەندى ۋە شۇنىڭ بىلەن رىمدا سەلجۇق ئىمپېرىيىسى قۇرۇلدى. بۇ ئىمپېرىيە 224 يىل داۋاملاشتى، ئۇنى ئەبۇل فەۋارىس قۇتۇلمىش ئىبنى ئىسرائىل ئەۋلادىدىن 14 پادىشاھ ئىدارە قىلدى. بۇ ئىمپېرىيىنىڭ تۇنجى ھۆكۈمرانى سۇلايمان ئىبنى قۇتۇلمىش بۇ ئىمپېرىيىنىڭ قۇرغۇچىسى دەپ تونۇلىدۇ. سۇلايمان ھىجىريە477-يىلى (مىلادىيە 1084) ئانتاكيانى فەتىھ قىلدى. ئاندىن 480-يىلى (مىلادىيە 1087) ئۇنىڭ ئوغلى داۋۇت قونيەنى فەتىھ قىلىپ، ئۇنى پايتەخت قىلىپ تاللىدى. قونيە ئانادولىيەدىكى گۈزەل ۋە باي شەھەر ئىدى. سەلجۇقلار بۇ خرىستىئان ۋىزانتىيە شەھىرىنى ئىسلامىي سەلجۇق شەھىرىگە ئايلاندۇردى. ھىجىريە 700-يىلى (مىلادىيە 1300) موڭغۇللار بۇ ئىمپېرىيىنى ئىگىلىۋالدى، كېيىن ئوسمان ئىمپېرىيىسى تەۋەلىكىگە قوشۇۋېلىندى. رىم سەلجۇقلىرى ئانادولىيەدە تۈركىي ۋە سۈننىي دۆلەت قۇرۇشنى ئارزۇ قىلاتتى. ئۇلارنىڭ تۆھپىسى بىلەن بۇ رايونلاردا ئىسلام دىنىنىڭ تارقىلىشى مۇمكىن بولدى ھەمدە ئىسلامنىڭ ياۋروپاغا تارقىلىشىغا توسالغۇ بولغان چېگرا توساقلىرىنى چېقىپ تاشلىدى. گەرچە بۇ ئىمپېرىيە مەلىكشاھ دەۋرىدە ئەڭ كۈچلۈك مەزگىلىگە يەتكەن بولسىمۇ، سەلجۇق گېنېرالى ئاتسىز سۇرىيە ۋە مىسىرنى بىرلەشتۈرۈشتە مەغلۇپ بولدى. گەرچە ئۇ مىسىردىكى فاتىمى خەلىپىلىكىنى ئاجىزلاشتۇرغان بولسىمۇ، مىسىرغا ئۇرۇش باشلىغاندا بەدرۇل جامالى قوماندانلىقىدىكى چوڭ مىسىر قوشۇنى بىلەن ئۇچراشتى ۋە دەسلەپتە كىچىك ئەرەب قوشۇنى تەرىپىدىن مەغلۇپ قىلىندى. بۇ ھىجىريە 469-يىلى (مىلادىيە 1076) يۈز بەردى. بۇ مەغلۇبىيەت نەتىجىسىدە، ئاتسىز دەسلەپكى كۈنلەردە سەلجۇق دۆلىتىدىن ئايرىلدى ۋە نۇرغۇن زىددىيەت ۋە كېلىشمەسلىكلەرگە دۇچ كەلدى. سىياسىي زىددىيەتلەر كېلىپ چىقتى، قانلىق ھۇجۇملار يۈز بەردى ۋە ئاخىرىدا ئاتسىز ھىجىريە 571-يىلى (مىلادىيە 1078) بىر قېتىملىق ھۇجۇمدا ئۆلتۈرۈلدى. مەلىكشاھ گەرچە مىلادىيە 1087-يىلى قىزىنى ئابباسىي خەلىپىسى مۇقتەدى بىئەمرىللاھقا ياتلىق قىلغان بولسىمۇ، ئابباسىي خەلىپىلىكىنى ئۆز سەلجۇق ئائىلىسىنىڭ ئىمپېرىيىسىگە ئايلاندۇرالمىدى. بۇ نىكاھتىن ئابباسىي خەلىپىسىنىڭ بىر ئوغلى تۇغۇلدى. مەلىكشاھ يەنە ئىككىنچى قىزىنى ئابباسىي خەلىپىسى مۇنتەزىر بىللاھقا ياتلىق قىلدى، ئەمما خەلىپىلىكنى ئۇنىڭ ئەۋلادلىرىدىن تارتىۋالمىدى. مەلىكشاھنىڭ ۋاپاتى: سۇلتان مەلىكشاھ ۋاپات بولدى، ئۇنىڭ ۋاپاتى بىلەن توغرۇل بەگ، ئالپ ئارسلان ۋە مەلىكشاھ دەۋرىدىكى ھىجىريە 447-يىلدىن 485-يىلغىچە (مىلادىيە 1055-1092) داۋاملاشقان ئۈچ سەلجۇق پادىشاھىنىڭ ئۇلۇغلۇق ۋە قۇدرەت دەۋرى ئاخىرلاشتى. ئۇنىڭدىن كېيىن چۈشكۈنلۈك ۋە ئۇرۇش قالايمىقانچىلىقى باشلاندى. ئالپ ئارسلان ۋە مەلىكشاھنىڭ تەرتىپىنى تىلغا ئالغاندا، ۋەزىر قىلىپ تەيىنلەنگەن نىزامۇل مۇلك تۇسى دېگەن يەنە بىر شەخسنى تىلغا ئېلىش كېرەك. بۇ كۆزگە كۆرۈنگەن شەخسنىڭ ھاياتى ۋە ئىشلىرىنى تەتقىق قىلىش ناھايىتى مۇھىم، چۈنكى ئۇنىڭ دانالىقى ۋە ھېكمىتى تۈپەيلىدىن سەلجۇق ئىمپېرىيىسى قۇرۇلدى ۋە كېڭەيدى.