Paramhans Parivrajakacharya Shreemad Vasudevanand Saraswati (Tembe) Swami Maharaj (1854-1914)
June 8, 2025 at 12:29 AM
*श्री.प.प. श्रीमद् वासुदेवानंद सरस्वती (टेंबे) स्वामी महाराजांचा पदसंग्रह.*
+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:+:
*१९७ . आत्मानात्मविचार*
श्रीदत्तो जयति ।। शिष्या होयीं सावधान । करूनियां एकाग्र मन । परिसें कथितों आत्मज्ञान । जेणे अज्ञान निरसें हैं ।।१।।
बाहेर नेत्र लावून । जें पाहसी तेंचि स्वप्न । व्यर्थ तयासी भुलून । आयुष्य खर्चुन मरूं नको ।।२।।
पृथ्वी आप तेज वात । आकाश जाण पंच भूत । मायाशक्तीश्वरनिर्मित । त्रिगुणयुक्त असतीं हीं ।।३।।
प्रत्येकाचे अर्ध अर्ध भाग । करूनि अर्धाचे चार चार भाग । सोडूनि आपुला भाग । इतरार्धभागयुक्त केले ।।४।।
ह्या पंचीकरणे जाण । ब्रह्मांड चौदा भुवन चारी जीवखाणी आणि अन्न । करी निर्माण ईश्वर ।।५ ।।
हे विक्षेप नांवाची । ईश्वरशक्ती होय साची । वेदीं संज्ञा असे ईची । व्यावहारिक सत्य ।।६।।
जीव देहीं रिघून । अहंकारतादात्म्य पावून । त्या द्वारा शरीर व्यापून । नेत्रीं राहून द्वैत पाहे ।।७।।
तें हें सर्व स्वप्न जाण । कां जासी याला भुलून । अजूनि होई सावधान । स्वरूपानुसंधान ठेवीं तूं ।।८।।
तूं म्हणसी हें प्रत्यक्ष । मी पाहतों समक्ष। तरी तुज समाधिदक्ष । देईल साक्ष उलटचि ।।९।।
जैसा भिकारी जागेपणीं । स्वप्नी महाराज होवूनी राज्य करी संपदा भोगुनी । पुनः जागेपणी भिकारी हा ।।१०।।
मग तें राज्य आठवून । मी राज्यभ्रष्ट झालों म्हणून । तो करी कीं रोदन । तेंवी जाण संसार हा ।।११।।
स्वप्नीं मद्य मांस भक्षिती । चांडाळीशी रमती । ते प्रायश्चित घेती । जागेपणीं कीं ।।१२।।
कोणी एक आपुला । जागेपणीं मेला | स्वप्नीं तोचि भेटला । हर्ष झाला अपार ।।१३।।
स्वप्नीं कोणी स्वजन । मेला असें पाहून । रडत रडत जागा होऊन । त्या पाहून नच रडे ।।१४।।
कोणी भुकें निजती । स्वप्नी पोटभर जेवितीं । जागे होता मागुती । तृप्त होतीं कीं तेणें ।।१५।।
स्वप्नी जें दिसें शुभ । जागेंपणी तें हों अशुभ | जागेपणी जें अशुभ | स्वप्नीं तें शुभ कधीही ।।१६।।
कधीं लग्नसोहळा पाहती । जागेपणी कीं साच मानिती । स्वप्नीं सर्पव्याघ्र पाहती । उठोनि पळती सत्य तें कीं ।।१७।।
क्षणमात्र निजतीं । मास लोटले पाहतीं । त्या गोष्टी साच होती । जागेपणी कीं ।।१८।।
अतिसूक्ष्म नाडींत । हत्ती घोडे दिसती अमित । ते मानील कीं बुद्धिमंत । साच म्हणोनी ।।१९।।
तेवी हा प्रपंच । न मानावा साच । जाणावा हा असत्यच । कालत्रयी ।।२०।।
जें जें येथें ये घडोन । तें तें सर्व मिथ्या जाण । सर्व व्यापार सोडून स्वरूपानुसंधान करीं तूं ।।२१।।
स्वरूपानुसंधान । व्हाया कीजे मनःशोधन । देवगुरूसेवन । सदाचरण अनासक्तं ।।२२।।
हेही मिथ्या जसें स्वप्न । असें न मानो तुझें मन। जेवी कित्येक स्वप्न । सत्य होय जागृतीत ।।२३।।
स्वप्नी मंत्र उपदेशिला । तो जागेपणी सत्य झाला । स्वप्नी देवें प्रसाद दिधला । जागृती झाला तोचि सत्य ।।२४।।
ऐसे अनुभव हजार । लोकीं आले साचार । स्वप्नाध्यायीं हा विचार । सारासार केला बा ।।२५।।
वर्षात्तदर्धाच्चरणाच्च मासाद्यामक्रमात्स्वप्नफलं निशायां ।। सद्यःफलं चोषसि संप्रदिष्टं दिवा वृथा स्याच्छयनात्पुनश्च ।।१।।
हा मी येथे जन्मलों । हा मी अमुक वाढलों । स्त्रीपुत्रसंपत्तियुक्त झालो । मी झालो दैन्यवाणा ।।२६।।
ऐसे शुभाशुभ स्वप्न पहात । नानापरी बोरळत । स्वयें न हो जाग्रत । देवगुरुप्रसादा विना ।।२७।।
हा जीव असा बोरळतां । कनवाळू श्रुतिमाता । उपदेशीं तत्त्वतां । त्याचा अधिकार जाणुनीं ।।२८।।
जरी परमार्थी पराङ्मुख। तया कर्ममार्ग चोख । निष्कामपणें देख । श्रुति सम्यक् बोलतसे ।।२९।।
जरी कर्मी असोन | चंचळ असें अंतःकरण । तया उपासना सांगून । परमार्थी लावी श्रुति ।।३०।।
जरी नित्यानित्य विचारून । इहभोगा दे सोडून । शमदमादि साधून । मुमुक्षु होऊन तळतळे ।।३१।।
तया ज्ञान व्हावे म्हणून । श्रवण आणि मनन । तयांचे निदिध्यासन । श्रुति सांगून बोध करी।।३२ ।।
हे जाणावें शुभ स्वप्न । संसार जाणावा दुःस्वप्न । तेथें क्षणमात्रही मन । सुज्ञजन न धरिती ।।३३।।
तेव्हां तूं जाग्रत व्हावें म्हणून । संसार हें दुःस्वप्न । दे सर्वथा सोडून । ज्ञान जोडून कृतार्थ हो ।।३४।।
स्वधर्माचें आचरण । देवपूजा व्रत दान । फलाची इच्छा सोडून । करितां मन शुद्ध होय ।।३५।।
कायावाचामनें करून । न दुखवावे प्राणी जन । हिचें नाम अहिंसा जाण । ही आदरून धरावी ।।३६।।
जें पाहिलें ऐकिलें जाण । तेंचि कीजें भाषण । जें यथार्थ कथन । हें सत्य जाण तारक ।।३७।।
पुढें अथवा माघारीं । कोणाचीही न करी चोरी । हेंचि अस्तेय अवधारीं । हें अंतरीं आदरावें ।।३८।।
परिग्रह म्हणजे साठा । तो करी सर्वथा तोटा । तो सांडणे तत्त्वतां अपरिग्रह म्हणती योगी ।।३९।।
एका गृहस्थावांचून । कायावाचामनें करून । द्यावें मैथुन सोडून । हेंचि जाण ब्रह्मचर्य ।।४०।।
अहिंसा सत्य अस्तेय । अपरिग्रह ब्रह्मचर्य । हे पंचक यम होय । सेविजे निमार्यपणें हें ।।४१।।
स्वधर्मानुष्ठान हेंचि तप । स्वाध्याय म्हणजे गुरुमंत्रजप । मानसी करितां अमूप । फळ तात्काळ मिळतसे ।।४२।।
मृज्जलानें बाह्य शौच। ईश्वरध्यानें आंतर शौच । ईश्वरप्रणिधान साच । सर्व कारणें ईश्वरार्पण ।।४३।।
परिमित निद्रा आहार । हे होत नियम साचार । हे पाळावे सादर | वारंवार अभ्यासानें ।।४४।।
मृदु आसन घालून । समासन ठेवून । एकांती बसून । सगुणेश्वरध्यान करावें ।।४५।।
हृदयकमळ अधोवदन । तें करावें ऊर्ध्ववदन । सोहंमंत्र उच्चारून । प्रफुल्लीत तें भाविजें ।।४६।।
त्यामध्यें विराजमान । रत्नजडित सिंहासन । त्यावरी सगुणमूर्तीचे ध्यान । कीजे जन स्थिरवून ।।४७।।
पायांच्या तळव्यापासून । एका एका अंगाचें ध्यान । करावें लक्ष लावून । तें स्थिर होतां पुढे ध्यावें ।।४८।।
एवं मस्तकापर्यंत । संपूर्ण मूर्ति चित्तांत । भरून घ्यावी संतत । स्थिरवून चित्त भावानें ।।४९।।
दुस - या विषया आठवून । जरी सुटेल तें ध्यान । तरी पुनः मुळापासून । करावें चिंतन सावधानें ।।५०।।
मुख सुहास्य चिंतून । हास्यमात्रा मनीं घ्यावें भरून । तोच मी परमानंद म्हणून । निश्चिंत चिंतन करावें ।।५१।।
जागृती स्वप्न निद्रा साक्षी । निर्विकारें वृत्ती लक्षी । तीनी देहा जो निरीक्षी । तो मी त्वंपदार्थ लक्ष्यार्थ ।।५२।।
स्थूलदेह अन्नमय कोश । लिंगदेहीं तीन कोश । प्राणमय मनोमय विज्ञानमय । आनंदमय कारणदेहीं ।।५३।।
ह्या पंचकोशांहून मी वेगळा म्हणून । ह्यांचे धर्म मजला न । काळत्रयीं ।।५४।।
हा देह मी नोहे देख । मी नोहे कोणाचा लेक । स्त्री पुरुष नपुंसक । काळत्रयीं मी नोहे ।।५५।।
मी नोहे कोणाचा संबंधी । नसे मला धर्माधर्म उपाधी । न स्पर्श आधिव्याधि । काळत्रयीं ।।५६।।
नसे मला वर्णाश्रमादि । न शिवे मला शीतोष्णादि । नसे मला जन्ममरणादि । षड्विकार रहित मी ।।५७।।
नामगोत्र नसे मला । रूपवर्ण नसे मला । मग आकार संस्कार कैंचा आला । सर्व देहाचे विकार ।।५८।।
धन क्षेत्र गृहाराम । नसे मला कुळधर्म । येथे कैचें आलें शर्म । नाहींच वर्म मजलागीं ।।५९।।
अन्नमयकोशविकार । हे मला नसती साचार । यांचा द्रष्टा मी यांहूनि पर । निर्विकार निरामय ।।६०।।
नाहीं भूक मला । न शिवे तहान माल । सबल दुर्बल न मी मला । देणें घेणें कांहींच न ।।६१।।
न मीं भैरा आंधळा । न मी नपुंसक पांगळा । हा दोष सगळा । प्राणमय कोशावरी ।।६२।।
मी नोहे प्राणमय कोश । त्याचा द्रष्टा निर्दोष । नित्य तृप्त निर्विशेष । समरसेसी ।।६३।।
न शिवे मला वाग्जाल । नाहीं मला संकल्प । नाहीं मला विकल्प । न मी व्याकूल संशयाने ।।६४।।
सुख दुःख क्षोभ । नाहीं नाहीं शोक भय लोभ । काम क्रोध मद स्तंभ । मोह मद भेद खेद ।।६५।।
हर्ष विषाद मत्सर । न मला हे मनावर । विराजती मी तरी दूर । मनाहूनी ।।६६।।
मी नोहे सुबुद्ध । मी नोहे दुर्बुद्ध । नोहें ऊहापोहविध्द । नोहें बुद्ध विशुद्ध मी ।।६७ ।।
मी नोहें अवधानी । मी नोहें मानी । मी नोहें अखंडज्ञानी । विज्ञानमयाचा साक्षी मी ।।६८।।
म्हणोनि कर्तृत्वादिक । नसे मला हें अध्यासिक । विज्ञानाहोनी मी पृथक ।। आहे चिदेकरस मी हा ।।६९।।
मी स्वयंप्रकाशमान । सूर्यासमान भासमान । कैचें मला अज्ञान । नाहीं आवरण विक्षेप ।।७०।।
प्रिय मोद प्रमोद । माझे ठायीं हा न भेद । म्हणोनि नसे मजला खद । मी स्वच्छंद स्वतःसिद्ध ।।७१।।
स्मृति विस्मृति न मला । हे धर्म असती त्याला । आनंदमय म्हणती ज्याला । आनंदविकार जीव मी न ।।७२।।
अत एव न भोक्तृत्वादिक । मी अद्वितीय एक । पंचकोशाहून पृथक् । परात्पर ।।७३।।
हा समुदाय । दृश्य हाही मी न होय । याचा साक्षी मी तुरीय । स्वसंवेद्यनिष्कल ।।७४।।
जो हा मी त्वंपदलक्ष्यार्थ । तोचि तो तत्पदलक्ष्यार्थ । तो अद्वयानंद अखंडार्थ । प्रत्यगभिन्न परमात्मा ।।७५।।
मठ उपाधीनें मठाकाश । घट उपाधीनें घटाकाश । दों उपाधींचा नाश । होतां आकाश एक जेवीं ।।७६।।
जेवीं मायोपाधीनें आत्मा शिव । अविद्योपाधीनें अनात्मा जीव । दोन्ही उपाधी जातां स्वयमेव । परमात्मा परब्रह्म मी ।।७७।।
अज्ञानोपाधि किंचिज्ज्ञ जीव । मायोपाधि सर्वज्ञ शिव । दों उपाधींचा होतां अभाव । ना जीव ना शिव परमात्मा ।।७८।।
मायेनें जो परोक्ष | अज्ञानानें प्रत्यक्ष । अज्ञान माया जातां अपरोक्ष । तो मी अध्यक्ष निर्विकार ।।७९।।
त्या उलट्या वृक्षीं । जीव शिव हे दोन पक्षी । जीव कर्मफळ भक्षी । शिव निरीक्षी साक्षीपणें ।।८०।।
संपलें तें फळभक्षण । आतां राहिलें साक्षीपण । निरसलें साक्ष संपूर्ण । ही आहे खूण स्वसंवेद्य ।।८१।।
असे मी सच्चिदानंद । नित्य शुद्ध बुद्ध निर्भेद । नित्यमुक्त परमानंद । अनंत वेदवेद्य मी ।।८२।।
असें निरंतर चिंतन । करावें स्थिरवुनियां मन । दृढ होतां अनुसंधान सिद्ध होई ।।८३।।
दुष्टभावना नष्ट होती । ध्यानीं स्थिर होई मती । सहज ये समाधिस्थिती । अभ्यासपद्धतीं आदरितां ।।८४।।
अभ्यासकाळातिरिक्त काळीं । बाह्य व्यवहार करते वेळीं । ममाहंतेची होळी । करीत असावें उदासी ।।८५।।
देह हा कर्माधिष्ठान । अहंकार कर्ता जाण । इंद्रियगण करण पंचप्राण चेष्टाहेतू ।।८६ ।।
श्रोत्रादि देव इंद्रियांच्या । दिगादि देवतांच्या । मेळणी त्रिविध कर्माचा । उगम होय ।।८७।।
कायेनें होतें कायिक । वाचेचें कर्म वाचिक । मनाचें कर्म मानसिक । त्रिविध कर्म हैं जाण ।।८८।।
पांच हेतूनीं ही तीन । कर्मे होती अनुदिन । येथें जीव नसून । म्हणे अध्यासून मी कर्ता ।।८९।।
जे घडे पुण्यपाप । त्याचा अहंकारें घेई लेप । अंगी लावूनि मग ताप । ये तो कल्पांतीही न चुके ।।९०।।
जे अहंपणा धरून । कर्मे लिप्त होती जन । त्यां येती फळें तीन । इष्टानिष्ट आणि मिश्र ।।९१।।
पुण्याचें इष्टफळ । मिळें स्वर्गसुख केवळ । पुण्य संपतां तत्काळ अधःपात होतसे ।।९२।।
पापफळ अनिष्ट । नरकवास उत्कट । तिर्यग्योनी महाकष्ट । शीत वातोष्ण उक्तचि ।।९३।।
पापपुण्य समान ।। मिश्रफळ दे जनन । सुखदुःखमिश्रित जाण । मनुष्यत्व भूलोकीं ।।९४।।
स्वर्गमोक्षांचे । येथें तीन मार्ग लोकांचे । जे जन सात्विक साचे । ते ह्याचे वर्म जाणती ।।९५।।
कामक्रोधलोभादिक । जे आदरती अविवेक । त्यांना घडें पातक । केवळ नरकवासी तें ।।९६।।
शास्त्रोक्त न करिती । निषिद्धाते आचरती । त्याला ये अधोगती । मग मुक्ति कैंची त्यांना ।।९७।।
फलाभिलाष धरून । जे करती पुण्याचरण ते स्वर्गी गेले तरी जाण । संसारभ्रमण न चुकेचि ।।९८।।
म्हणोनि कामादिक त्यजून। घ्यावी इंद्रिये आवरून । मन करून समाधान । प्रेमें भजावें ईश्वरा ।।९९।।
सर्वभूती तो जाणून । सर्वां द्यावें अभयदान। हेंचि याचे पूजन । पुनः जनन नच दे जे ।।१००।।
ईश्वरप्रसादें स्वानुसंधान । लागें तें तोडी तें भवबंधन । हें मानवजन्माचें सार्थक जाण । तो कृपण हे न करी जो ।। १०१ ।।
*इति श्री., प.प . श्रीवासुदेवानंदसरस्वतीविरचितं आत्मानात्मविचारे अभ्यासप्रकरणं संपूर्णम् ।।*
🙏
❤️
🙇♀
13