*ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ରଥର ନାମ ତାଳଧ୍ଵଜ କାହିଁକି ?* ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥର ନାମ ଯେପରି ‘ନନ୍ଦିଘୋଷ’, ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ଙ୍କ ରଥର ନାମ ସେପରି ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ । ଏ ନାମ ପଛରେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ରହସ୍ୟ ରହିଛି ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ବଡ଼ଭାଇ । ବଡ଼ଠାକୁର । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ରଥକୁ କେହି କେହି ‘ବଡ଼ବାଡ଼ ରଥ’ ବୋଲି ବି କହନ୍ତି । ତେବେ ତାଙ୍କ ରଥର ଆଉ ଗୋଟିଏ ନାମ ‘ଲାଙ୍ଗଳଧ୍ୱଜ’ । ତାଙ୍କର ଦୁଇ ଆୟୁଧ ହେଉଛି- ‘ହଳ’ ଓ ‘ମୂଷଳ’ । ଏଥିରୁ ହଳ ବା ‘ଲଙ୍ଗଳ’ ଅନୁସାରେ ତାଙ୍କ ରଥର ନାମ ‘ଲାଙ୍ଗଳଧ୍ୱଜ’ ହୋଇଛି । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ରଥର ନାମ କାହିଁକି ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ ତା ପଛରେ ଅନେକ ରହସ୍ୟ ରହିଛି । ଅତିବଡ଼ୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କ ଓଡ଼ିଆ ଭାଗବତରେ ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ର ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ଏହା ଅନୁସାରେ, ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ ଥିଲା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ବଡ଼ଭାଇ ବଳରାମଙ୍କ ରଥ । ସେ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ପୁରୀ ରଥଯାତ୍ରାରେ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ରଥର ନାମ ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ ହୋଇଛି । ଭାଗବତକାର ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ଲେଖିଛନ୍ତି- ଏବେ ହେ ଶୁଣ କୁରୁବୀର । ଦ୍ୱାରକାପୁରେ ହଳଧର ।। ସୁହୃଦ ଦରଶନ ସଧେ । ବିଜୟ ତାଳଧ୍ୱଜ ମଧ୍ୟେ ।। ତେବେ, ଏହାର ନାମ କାହିଁକି ତାଳଧ୍ୱଜ, ତା’ ପଛରେ ଗୋଟିଏ ଉପାଖ୍ୟାନ ଅଛି । ସେହି ଉପାଖ୍ୟାନ ଅନୁସାରେ, ବଳରାମଙ୍କର ପ୍ରିୟ ପାନୀୟ ହେଉଛି ‘କାଦମ୍ବରୀ’ । ଏହା ‘ତାଳ’ ଜାତୀୟ ଏକ ବୃକ୍ଷର ପୁଷ୍ପକେଶର ପାଖରୁ ଝରୁଥିବା ରସ । ଏହି କାଦମ୍ବରୀ ପାଇଁ ବଳରାମ ‘ତାଳକେତୁ’ ନାମକ ଏକ ରାକ୍ଷସକୁ ବଧ କରିଥିଲେ । ସେହି ରାକ୍ଷସ ତାହାର ଶେଷଇଚ୍ଛା ରୂପେ ତାଙ୍କ ରଥର ଧ୍ୱଜରେ ଅବସ୍ଥାନ କରିବାପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲା । ବଳରାମ ତାହାର ଇଚ୍ଛା ପୂରଣ କରିଥିଲେ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ରଥର ନାମ ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ‘ସ୍କନ୍ଦପୁରାଣ’ରେ ଏ ସଂପର୍କରେ ଏକ ତାତ୍ତ୍ୱିକ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଅଛି । ସେଥିରେ ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ର ‘ତାଳ’କୁ ‘ଆଦର୍ଶ’ ବା ଦର୍ପଣ ସହ ଯୋଡ଼ା ଯାଇଛି । ତାହା ଅନୁସାରେ- ବଳଭଦ୍ର ସୁନିର୍ମଳ ଜ୍ଞାନ ରୂପକ ଦର୍ପଣଦ୍ୱାରା ଏ ସଂସାରର ସମସ୍ତ ଜୀବ ଓ ଜଡ଼ଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରନ୍ତି । ତାଙ୍କ କରତଳ ବା ହାତ ପାପୁଲିରେ ଏହି ନିର୍ମଳ ଦର୍ପଣ ରହିଥାଏ । ଏଥରୁ ତାଙ୍କ ରଥର ନାମ ‘ତାଳଧ୍ୱଜ’ । ତାଳଧ୍ବଜ ରଥ ଅନ୍ୟ ନାମ : ହଳଧ୍ୱଜ / ଲଙ୍ଗଳଧ୍ୱଜ ରଥ ପ୍ରଦାନ କର୍ତ୍ତା : ତାଳ ବନରେ ଦେବତା ଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପ୍ରଦତ୍ତ ରଥ ନିର୍ମାଣ : ମୟ ବ୍ୟବହୃତ କାଠ ସଂଖ୍ୟା : ୭୩୧ - ୬୩୧ ଉଚ୍ଚତା : ୩୯ ଫୁଟ ୪ଇଞ୍ଚ ( ୩୨ ହାତ ୧୦ ଆଙ୍ଗୁଳି ) ଚକ ସଂଖ୍ୟା : ୧୪ (୧୪ ଭୁବନ ଅନୁପାତ) ଚକ ଅର : ୧୪ ଚକ ବ୍ୟାସ : ୬.୫ ଫୁଟ ଆବରଣ : ନୀଳଲୋହିତ ଅଧୀଶ୍ଵର : ବଡ଼ଠାକୁର ବଳଭଦ୍ର , ରାମ ଓ କୃଷ୍ଣ ଭଦ୍ର ପୀଠ ର ଆକାର : ଅଷ୍ଟାଦଳ ପଦ୍ମକୃତି ଆୟୁଧ : ହଳ ଓ ମୁଷଳ ସାରଥୀ : ମାତଳୀ ରଥ ରକ୍ଷକ : ବାସୁଦେବ ଓ ଭାସ୍କର ରଥ ଦେବତା : ଶେଷ ଶାୟୀ ରଥ ଦେବୀ : କେତୁ ଭଦ୍ରା ରଥ ଶକ୍ତି : ଜୟ ଦୁର୍ଗା ଓ ଶୂଳୀ ଦୁର୍ଗା ରଥ ଭୈରବ : କ୍ଷେତ୍ରପାଳ ରଥ ଶିରରେ : ଅନନ୍ତ ନାଗ ରଥ ପାଳକ : ଆଦିଶେଷ ରଥ ଯକ୍ଷ : ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଦଉଡ଼ି ନାମ : ବସୁକୀ ୪ ଅଶ୍ୱ : ଶଙ୍ଖ , ସୁଚିତ୍ର , ଅଙ୍ଗଦ , ମେଘନାଦ ଗନ୍ଧର୍ବ : ହୁ-ହୁ ନେତର ନାମ : ଉନ୍ମନି ଦ୍ୱାରପାଳ : ନନ୍ଦ ଓ ସୁନନ୍ଦ ରଥ ପ୍ରତିହାର : ସୁଶୀଳ ଓ ଅତିଶୀଳ ଋଷି ପଟାରେ ଋଷି : ଅଙ୍ଗିରା , ପୌଲସ୍ତ୍ୟ , ପୁଲହ , ଅଗସ୍ତି , ଆତ୍ରେୟ , କାଶ୍ୟପ , ମୁଦ୍ଗଲ ଦଧିନଉତି : ଭୁବନ କୋଷ ରଥର କୁମ୍ଭ : ଭୁବନ , ପୃଥିବୀ , ବିଶ୍ୱ , ଚକ୍ରାୟୁଧ ହ୍ରୁଁ ବୀଜ ମୂର୍ଦ୍ଧାରେ : କେତୁ ଭଦ୍ରା ଚର ଦେବତା : ବ୍ରହ୍ମା ଓ ଶିବ ଚାରଣ : ମହା ସିଦ୍ଧ ଓ ଉଲେମୀ ଗର୍ଭଧୀଶ୍ଵର ଅଷ୍ଟ ଶକ୍ତି: ତୁଙ୍ଗୀ , ତୁଙ୍ଗ ଭଦ୍ରା , ପ୍ରଭା , ସୁପ୍ରଭା , ଧାତ୍ରୀ , ବିଧାତ୍ରୀ , ନନ୍ଦା , ସୁନନ୍ଦା ଧ୍ବଜାରେ ବିରାଜିତ ସଂକେତ : ଅଷ୍ଟଦଳ ପଦ୍ମ , ତାଳ / ଦର୍ପଣ ରଥ ର ଶୂନ୍ୟ ଚକ୍ର ନାମ : କାଳ ସଂହାର / ପିନାକ ଦଧିନଉତି ଉପ ରିସ୍ଥ କଳସତ୍ରୟ : ଚନ୍ଦ୍ର , ସୂର୍ଯ୍ୟ , ବିଦ୍ୟୁତ ରଥ ରତ୍ନ : ମାର୍କତ ବ୍ରହ୍ମ ସଦନର ଉଭୟ ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥ ଉପାସକ : ଶିବ ଓ ନାରଦ ଓଲଟ ଶୁଆ : ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ବିଶ୍ୱାସ ରଥ ପୀଠ : ମେରୁ କୈଳାଶ ପୀଠର କ୍ଷେତ୍ର ଫଳ : ୩୪ ବର୍ଗ ଫୁଟ ଚନ୍ଦ୍ର ତାପ : କନକ ମେଖଳା ରଥାଧିପ : ବୃହତ ନାସ ରଥା ସୀନ ଅପସରା : ସମ୍ମୁଖ - ଜୟା ଓ ବିଜୟା ପୃଷ୍ଠ ଭାଗ - ଚଣ୍ଡା ଓ ଚଣ୍ଡ ରୂପା ବାମ ଭାଗ - ନନ୍ଦା ଓ ଅନନ୍ଦା ଦକ୍ଷିଣ ଭାଗ - ସନନ୍ଦା ଓ ତିଲୋତ୍ତମା ସମ୍ମୁଖ ଦ୍ୱାରର ଚିତ୍ର : ପଞ୍ଚ ପତ୍ର ବିଶିଷ୍ଟ ତାଳ ପତ୍ର ପାର୍ଶ୍ୱ ଦେବା/ଦେବୀଗଣ : କାର୍ତ୍ତୀକେୟ, ସର୍ବମଙ୍ଗଳା, ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ, ପ୍ରଳମ୍ବରୀ, ହଳଯୁଦ୍ଧା, ନଟମ୍ବର, ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର ଓ ଶେଷଦେବ ଇତ୍ୟାଦି ଶିଳ୍ପଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁଯାୟୀ ଗଠିତ ଏହି ରଥ ଦର୍ଶନ ରେ ସର୍ବ ବିଘ୍ନ ବିନାଶ ହୋଇଥାଏ । *🙏 ଜୟ ଜଗନ୍ନାଥ🙏*