📑 احتکار، عوامل و معایب آن یکی از بیماری های که برخی جوامع مسلمان و به ویژه برخی افراد در جامعه ما به آن گرفتار هستند، بیماری احتکار است. احتکار به معنای ذخیره کردن کالا و امتناع از فروش آن به امید افزایش قیمت است. در اصطلاح فقهی و اقتصادی، احتکار به حالتی گفته می‌شود که فردی کالاهای اساسی و مورد نیاز مردم را در شرایطی که جامعه به آن نیاز دارد، ذخیره کند و از عرضه آن به بازار خودداری نماید تا قیمت‌ها بالا رود و سود بیشتری از آن کالا کسب کند. الف: عوامل ایجاد احتکار: احتکار معمولاً زمانی اتفاق می‌افتد که شرایط اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زمینه‌ساز آن باشد. مهم‌ترین عواملی که باعث شکل‌گیری احتکار در جامعه می‌شوند، عبارت‌اند از: ۱. عوامل اقتصادی: ۱-۱. افزایش تقاضا و کمبود عرضه: وقتی کالاهای ضروری در بازار کمیاب شوند، برخی افراد به فکر احتکار می‌افتند تا بعداً آن‌ها را با قیمت بالاتر بفروشند. ۲-۱. تورم و کاهش ارزش پول: اگر ارزش پول ملی کاهش یابد، مردم سعی می‌کنند دارایی‌های خود را به کالاهای باارزش تبدیل کنند و در نتیجه، برخی افراد کالاها را ذخیره می‌کنند تا در آینده سود بیشتری ببرند. ۳-۱. نبود نظارت و کنترل قیمت‌ها: در صورتی که دولت و نهادهای مسئول نظارت دقیقی بر قیمت‌ها و توزیع کالاها نداشته باشند، برای افراد استفاده‌جو فرصت احتکار فراهم می‌شود. ۴-۱. نوسانات ارزی و واردات محدود: کاهش واردات یا افزایش نرخ ارز باعث افزایش قیمت کالاهای وارداتی می‌شود و برخی افراد از این فرصت سوءاستفاده کرده و کالاها را احتکار می‌کنند. ۵-۱. نبود رقابت در بازار: اگر فقط تعداد محدودی از تجار و شرکت‌ها کنترل بازار را در دست داشته باشند، آن‌ها می‌توانند با احتکار، قیمت‌ها را به نفع خود تغییر دهند. ۲. عوامل اجتماعی و روانی: ۱-۲. طمع و سودجویی: یکی از مهم‌ترین عوامل احتکار، حرص و طمع افراد برای کسب سود بیشتر است، بدون اینکه به مشکلات جامعه و نیاز مردم توجه داشته باشند. ۲-۲.بی‌اعتمادی به آینده اقتصادی: وقتی مردم احساس کنند که آینده اقتصادی نامعلوم است، برخی افراد کالاهای ضروری را ذخیره می‌کنند تا در مواقع بحران اقتصادی، سود بیشتری ببرند. ۳-۲. نگرانی‌های عمومی و شایعات: در مواقع بحران، مانند جنگ، بیماری‌های همه‌گیر، یا بحران‌های اقتصادی، مردم به دلیل ترس از کمبود غذا و کالا، شروع به ذخیره بیش از حد کالاها و غذاها می‌کنند و این خود باعث احتکار و کمیاب شدن کالاها در بازار می‌شود. ۳. عوامل سیاسی و مدیریتی ۱-۳. ضعف قوانین و نظارت دولتی: در کشورهایی که قوانین ضداحتکار وجود ندارد یا به درستی اجرا نمی‌شود، افراد سودجو فرصت بیشتری برای احتکار پیدا می‌کنند. ۲-۳. بحران‌های سیاسی و تحریم‌ها: در شرایطی که یک کشور با تحریم‌های اقتصادی یا جنگ مواجه باشد، کالاهای اساسی کمیاب شده و برخی از سودجویان مواد اوليه را احتکار می‌کنند. ۳-۳. فساد اداری و اقتصادی: در برخی موارد، مسئولان یا شرکت‌های خاصی خودشان در احتکار دست دارند و با استفاده از روابط و نفوذ خود، مانع از توزیع عادلانه کالاها و عرضه مواد اوليه می‌شوند. ۴. عوامل طبیعی: ۱-۴. خشکسالی و بلایای طبیعی: اگر یک کشور دچار بحران‌هایی مانند خشکسالی، زلزله، سیل یا بیماری‌های همه‌گیر شود، ممکن است برخی افراد کالاها و مواد اولیه ضروری را احتکار کنند. ۲-۴. بحران‌های جهانی: حوادث جهانی مانند جنگ‌های بین‌المللی، بحران‌های اقتصادی و پاندمی‌ها می‌توانند موجب کاهش عرضه کالاها و در نتیجه، باعث احتکار افراد شوند. آری، احتکار یک پدیده چندعاملی است که ریشه در مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حتی بحران‌های طبیعی دارد. برای جلوگیری از آن، دولت‌ها باید نظارت قوی داشته باشند، قوانین ضداحتکار را اجرا کنند و آگاهی عمومی را افزایش دهند تا مردم از خرید و ذخیره غیرضروری خودداری کنند. ب: حکم احتکار احتکار از دیدگاه اسلام و فقه اسلامی، حرام و ناجایز است؛ زیرا این کار باعث ضرر به مردم، افزایش قیمت‌ها و ایجاد فشار بر جامعه می‌شود. دلایل حرمت احتکار از دیدگاه فقه اسلامی عبارت‌اند از: ۱. آیات قرآن: خداوند در قرآن مجید به شدت از ظلم و فریبکاری نهی کرده و چنین می‌فرماید: {وَلَا تَبۡخَسُوا۟ ٱلنَّاسَ أَشۡیَاۤءَهُمۡ وَلَا تَعۡثَوۡا۟ فِی ٱلۡأَرۡضِ مُفۡسِدِینَ؛ و چیز‌های مردم را کم و آنان را فریب ندهید (و حق آن‌ها را ضایع نکنید) و در زمین به فساد نکوشید.} [الشعراء: ۱۸۳] نیز می‌فرماید: وَلا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ؛ حق مردم را کم و آنان را فریب ندهید. (هود: 85) ۲. احادیث نبوی: معمر بن عبدالله رضی اللّٰه روایت می‌کند که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم فرمودند: لَا یَحْتَکِرُ إِلَّا خَاطِئٌ؛ احتکار کننده، گناهکار است. (صحیح مسلم) عبدالله بن عمر رضی اللّٰه عنه روایت می‌کند که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم فرمودند: مَنِ احْتَكَرَ طَعَامًا أَرْبَعِينَ لَيْلَةً، فَقَدْ بَرِئَ مِنَ اللَّهِ، وَبَرِئَ اللَّهُ مِنْهُ؛ هر کس غذای مردم را به مدت چهل شب احتکار کند، از رحمت خدا دور می‌شود. (مسند احمد) ۳. فقه اسلامی: اکثر فقهای اسلامی، احتکار را حرام می‌دانند، مخصوصاً در مواردی که مربوط به نیازهای اولیه ضروری مردم مانند غذا و دوا باشد. برخی فقها حتی حکم به تعزیر و مجازات احتکارکننده داده‌اند و دولت اسلامی را مکلف به جلوگیری و برخورد با افراد محتکر دانسته‌اند. احتکار، عملی ظالمانه و حرام است که موجب مشقت و سختی مردم، افزایش قیمت‌ها و فساد اقتصادی می‌شود. نظام اسلامی و جامعه وظیفه دارند با این پدیده برخورد کنند و زمینه عدالت اقتصادی و توزیع عادلانه مواد و اجناس و کالاها را فراهم سازند. ج: معایب و ضررهای احتکار احتکار علاوه بر اینکه از نظر شرعی حرام است، آثار و پیامدهای منفی زیادی در اقتصاد، اجتماع و اخلاق جامعه دارد. برخی از مهم‌ترین معایب احتکار عبارت‌اند از: ۱. ضرر اقتصادی ۱-۱. افزایش قیمت کالاها: وقتی مواد و کالاهای ضروری احتکار می‌شوند، عرضه‌ی بازار کاهش یافته و قیمت‌ها به‌شدت بالا می‌رود که فشار زیادی از ناحیه اقتصادی بر مردم وارد می‌کند. ۲-۱. کاهش قدرت خرید مردم: با افزایش قیمت‌ها، اقشار ضعیف و ناتوان جامعه، توان خرید مواد و کالاهای اساسی اولیه زندگی را از دست می‌دهند. ۳-۱. ایجاد تورم و رکود اقتصادی: کمبود کالا و افزایش قیمت‌ها باعث ایجاد تورم شدید شده و در برخی موارد، به رکود اقتصادی جامعه منجر می‌شود. ۴-۱. اختلال در بازار: احتکار باعث به‌هم خوردن تعادل عرضه و تقاضا می‌شود و نظم بازار را مختل می‌کند. ۵-۱. افزایش واردات غیرضروری: در صورت احتکار مواد اولیه و کالاهای داخلی، دولت مجبور به واردات کالاهای مشابه با قیمت بالاتر می‌شود. این کار باعث خروج ارز از کشور می‌شود. ۲. ضررهای اجتماعی: ۱-۲. افزایش فقر و مشکلات معیشتی: مردم عادی به دلیل گرانی و کمبود مواد اولیه و کالا دچار مشکلات شدید اقتصادی و معیشتی می‌شوند. ۲-۲. تضعیف اعتماد عمومی: وقتی مردم ببینند برخی سودجویان با احتکار شان، مواد اولیه و کالاها باعث سختی زندگی‌شان شده‌اند، اعتمادشان به نظام اقتصادی و نظام حکومت کاهش می‌یابد. ۳-۲. افزایش اختلاف طبقاتی: ثروتمندان که قدرت خرید دارند، به مواد اولیه و کالاها دسترسی دارند؛ اما فقرا که توان خرید ندارند، بیشتر آسیب روحی و روانی می‌بینند و اختلاف طبقاتی ایجاد و افزایش می‌یابد. ۴-۲. گسترش نارضایتی: و اعتراضات اجتماعی کمبود کالاهای اساسی و مواد اولیه منجر به نارضایتی و اعتراضات مردمی می‌شود و روی‌هم‌رفته باعث ایجاد ناامنی اجتماعی، اعتراضات و حتی بحران‌های سیاسی و اقتصادی می‌شود. ۳. ضررهای اخلاقی و دینی: ۱-۳. سقوط ارزش‌های اخلاقی: احتکار ناشی از حرص، طمع و بی‌رحمی است که باعث سقوط ارزش‌های انسانی و اخلاقی در افراد و جامعه می‌شود. ۲-۳. بی‌تفاوتی به مشکلات مردم: احتکارکننده فقط به خود و سود و فايده خود فکر می‌کند و از درد و رنج مردم بی‌خبر و نسبت به آن بی‌تفاوت است. این بی‌خبری و بی‌تفاوتی خلاف روحیه اسلامی و انسانی و اخلاقی است. ۳-۳. افزایش گناه: طبق احادیث که برخی در بالا گذشت، کسی که احتکار کند، مورد لعن و نفرین الهی قرار گرفته و گناه بزرگی مرتکب شده است. روش شد که احتکار عملی خطرناک و زیان‌بار است که نه‌تنها باعث مشکلات اقتصادی و اجتماعی می‌شود؛ بلکه اخلاق و معنویت جامعه را نیز تخریب می‌کند. بنابراین، مبارزه با احتکار وظیفه‌ای شرعی، اخلاقی و ملی هر فرد مسلمان است. علاوه براین، باید نظام اسلامی از طریق قوانین سخت‌گیرانه، نظارت دقیق و فرهنگ‌سازی با این پدیده شوم و مذموم برخورد و مقابله کند. ✍️حبیبی صالحی ۲۳ دلو ۱۴۰۳ش ۱۲ شعبان ۱۴۴۶ق https://t.me/habibisalehi https://whatsapp.com/channel/0029VaakRD76RGJJ10wxMR2C https://chat.whatsapp.com/FWhhrRbNeCCEOHXiOoiEu9