कार्ल मार्क्सचे इतिहासविषयक विचार कार्ल मार्क्सच्या ऐतिहासिक भौतिकवाद (Historical Materialism) सिद्धांतानुसार, इतिहास हा वर्गसंघर्ष, आर्थिक परिस्थिती आणि उत्पादन प्रणालीतील बदल यांनी घडतो. समाजाच्या आर्थिक पाया (Base) आणि त्यावर उभ्या असलेल्या अधिरचनेत (Superstructure) सतत संघर्ष होतो, आणि हा संघर्ष सामाजिक परिवर्तनाला कारणीभूत ठरतो. --- १. इतिहासाचा सार: वर्गसंघर्ष > "सर्व समाजाचा इतिहास हा वर्गसंघर्षाचा इतिहास आहे." — कम्युनिस्ट मॅनिफेस्टो (१८४८) मार्क्सच्या मते, इतिहास हा शोषक (पूंजीपती) आणि शोषित (कामगार) यांच्यातील संघर्षाने घडलेला आहे. प्रत्येक युगातील आर्थिक उत्पादनसंबंध हे त्या काळातील वर्गव्यवस्था ठरवतात. उदा., प्राचीन काळात मालक आणि गुलाम सामंतशाहीत जमिनदार आणि शेतकरी पूंजीवादात पूंजीपती आणि कामगार --- २. मानवी कृती आणि परिस्थिती > "माणसे आपला इतिहास स्वतः बनवतात, पण आपल्या निवडलेल्या परिस्थितीत नव्हे, तर भूतकाळातून मिळालेल्या परिस्थितीत." — द एट्टीन्थ ब्रुमेयर ऑफ लुई बोनापार्ट (१८५२) इतिहास घडवण्यासाठी मानवी इच्छा महत्त्वाची असली तरी ती सामाजिक-आर्थिक परिस्थितीने मर्यादित असते. क्रांतीच्या प्रक्रियेतही हेच लागू होते: लोक बदल घडवू शकतात, पण भूतकाळातील अटींच्या चौकटीतच. --- ३. आर्थिक पाया आणि अधिरचना > "उत्पादनाच्या साधनांशी असलेला संबंध हा समाजाचा पाया (Base) असून, कायदा, धर्म, कला इत्यादी अधिरचना (Superstructure) यावर अवलंबून असतात." — कॅपिटल, खंड १ (१८६७) समाजव्यवस्थेचा पाया हा त्याची आर्थिक प्रणाली असतो. यावर उभी असलेली धार्मिक, नैतिक, सांस्कृतिक आणि कायदेशीर व्यवस्था ही सत्ताधारी वर्गाच्या हितसंबंधांना समर्थन देते. उदा., पूंजीवादी समाजात धर्म आणि शिक्षण व्यवस्था लोकांना पूंजीवादी मूल्ये स्वीकारायला प्रवृत्त करतात. --- ४. क्रांतीची भूमिका > "उत्पादक शक्तींचा विकास हा समाजाच्या विद्यमान संबंधांशी विरोधात येतो, आणि हा संघर्ष क्रांतीकडे नेतो." — ए कंट्रिब्युशन टू द क्रिटिक ऑफ पॉलिटिकल इकॉनमी (१८५९) नवीन तंत्रज्ञान किंवा उत्पादन पद्धती विकसित झाल्यानंतर, जुनी सामाजिक रचना अडथळा ठरते आणि संघर्ष निर्माण होतो. उदा., बुर्झ्वाशी क्रांतीने (Bourgeois Revolution) सामंतशाही संपवून पूंजीवाद स्थापन केला. पुढील टप्प्यात कामगार क्रांती (Proletarian Revolution) पूंजीवाद संपवून समाजवादी व्यवस्था आणेल. --- ५. भौतिकवादी दृष्टिकोन आणि विचारसरणी > *"भूतकाळातील विचार हा नेहमीच *भूतकाळातील वर्गहितांचा प्रतिबिंब असतो." — द जर्मन आयडिऑलॉजी (१८४६) इतिहासातील सर्व विचारसरणी सत्ताधारी वर्गाच्या हितसंबंधांचे प्रतिनिधित्व करतात. उदा., धर्माबाबत मार्क्स म्हणतो, "Religion is the opium of the people" — म्हणजे धर्म शोषितांना वास्तव विसरायला भाग पाडतो आणि सत्ताधारी वर्गाला टिकून राहण्यास मदत करतो. --- निष्कर्ष मार्क्सच्या मते, इतिहास हा नैसर्गिक नियमांप्रमाणे घडणारी प्रक्रिया नसून, मानवी क्रियेचा आणि आर्थिक संघर्षाचा परिणाम आहे. उत्पादन पद्धती आणि वर्गसंघर्षाच्या प्रभावाने सामाजिक व्यवस्था बदलत राहते. त्याचा विश्वास होता की, पूंजीवादानंतरचा टप्पा म्हणजे समाजवाद व त्यानंतर साम्यवाद, जिथे वर्गव्यवस्था संपुष्टात येईल. --- संदर्भग्रंथ: 1. The Communist Manifesto (1848) 2. The German Ideology (1846) 3. Das Kapital (1867) 4. The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte (1852) 5. A Contribution to the Critique of Political Economy (1859)