شوک تربیتی: شیوه تربیتی برخورد پیامبر اکرم ﷺ با تعصبات جاهلی از جمله روش‌های نبوی در مبارزه با ریشه‌های فکری و اجتماعی جاهلیت، مواجهه مستقیم و گاه همراه با شدت کلامی با جلوه‌های آشکار تعصب قبیله‌ای و افتخار به نسب و حسب بود. در این زمینه، حدیثی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وصحبه وسلم در منابع حدیثی آمده است که حاوی دستور برخورد صریح و زننده و بی‌پرده با کسانی است که به تعصبات جاهلی تکیه می‌کنند. امام احمد در مسندش از اُبَیّ بن کعب روایت می‌کند: «رأيتُ رجلاً تَعَزّى عند أبيٍّ بعزاءِ الجاهلية، افتخر بأبيه، فأعضّه بأبيه، ولم يُكنِّه، ثم قال لهم: أما إني قد أرى الذي في أنفسكم، إني لا أستطيع إلا ذلك، سمعتُ رسولَ الله ﷺ يقول: من تعزّى بعزاءِ الجاهلية فأعضّوه، ولا تُكنّوا» (مسند أحمد، ج ۵، ص ۱۳۳) و در روایتی دیگر آمده است: «فأعضوه بهنّ أبيه، ولا تكنوا». ابن حبان و شیخ آلبانی این حدیث را صحیح دانسته‌اند. امام احمد در «مسند» خود از اُبَیّ بن کعب روایت کرده که گفت: «مردی را دیدم که نزد ابیّ به تعصبات جاهلی افتخار می‌کرد، یعنی به پدرش ـ نیاکانش ـ فخر می‌فروخت ـ وبا نژادپرستی خود را بر دیگران برتر می دانست ـ. ابیّ او را به تندی با فحشی به پدرش خطاب کرد (با ناسزایی صریح بدون کنایه). سپس به اطرافیان گفت: من آنچه از انکار در دل‌های شماست را می‌بینم، اما چاره‌ای ندارم جز این‌که چنین بگویم، چرا که از رسول الله صلی‌الله‌علیه‌ ‌وسلم شنیدم که فرمود: هر کس به تعصبات جاهلی تکیه کند، با چنین عبارت تندی به او پاسخ دهید، و با کنایه محترمانه با او سخن نگویید.» و در روایتی دیگر آمده است: «هرگاه مردی به تعصبات جاهلی پناه برد،( همچون تفاخر به قبیله، نژاد، وطن وکشور و یا مقام اجتماعی، که با معیارهای ایمان و تقوا در تضاد کامل است.) او را با عبارت صریح و خشن («بهن أبیه» کنایه‌ای بی‌پرده از اندام جنسی پدرش) پاسخ دهید و با احترام و کنایه با او سخن نگویید.» ابن حبان و آلبانی این حدیث را صحیح دانسته‌اند. این حدیث، گرچه با تعبیری تند بیان شده، اما بیانگر یکی از شیوه‌های تربیتی پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در برخورد با آفت‌های اخلاقی ریشه‌دار اجتماعی است. مقابله بی‌پرده با تعصب ونژادپرستی، راهی برای حفظ وحدت امت اسلامی و جایگزینی ارزش‌های دینی به‌جای ارزش‌های جاهلی است. بازتاب این شیوه تند برخورد با مخالفان بی لگام دعوت ارزشی اسلام را در وقایع حدیبیه می بینیم، عروه بن مسعود ثقفی که از طرف قریش برای مذاکره با پیامبر محمد (ص) فرستاده شده بود، آمد و با غروری بی مانند رفتار پیامبر را نسبت به قومش به شدت نکوهش کرد. سپس تهدید کرد که اگر همراهان او ـ پیامبر ـ فردا قریش را ببینند که برای جنگ با تو آماده شده‌اند، از اطرافت فرار خواهند کرد. پاسخ این تهدید را ابوبکر صدیق به زبان آورد و گفت: «امصص بظر اللات!» یعنی «فرج اللات را بمک!» — فحشی صریح وبی ننگ به یکی از بت‌هایی که قریش آن‌ها را پرستش می‌کردند!.. یعنی با شوک تحقیر وفحش از سوی مؤمنی که ملاک اخلاق و ارزش است، کبر وغرور نژادپرست را به خاک سیاه مالیدن، ترفندی است تربوی که باید دعوتگران از آن آگاه گردند... دكتر نور محمد أمراء