📑 گونه های حج و تفاوت آنها حج یکی از شعائر مهم اسلامی است که در آن، مؤمن به سوی خانه خدا رهسپار می‌شود تا با انجام مناسک مشخص، بندگی خود را به شکل کامل اظهار کند. در فقه اسلامی، حج به سه نوع تمتع، قران و افراد تقسیم می‌شود. در ادامه، با تکیه بر منابع معتبر فقه حنفی، به بررسی تفاوت‌های این اقسام پرداخته و ابعاد فقهی، عملی و دلایل ترجیحی هر نوع را تبیین می‌کند. فقه اسلامی بر اساس ادله کتاب، سنت، اجماع و قیاس، انواع مناسک حج را به سه نوع تقسیم می‌کند: تمتع، قران و افراد. این تقسیم‌بندی از عصر نبوی تا کنون مورد عمل مسلمانان قرار داشته و مورد تأیید تمامی مذاهب چهارگانه اهل سنت است. با این حال، فقه حنفی تفاوت‌هایی در تطبیق عملی، حکم قربانی، نیت احرام و ترتیب مناسک نسبت به دیگر مذاهب دارد که در این نوشته بدان پرداخته می‌شود. الف: تعریف انواع حج: 1- حج افراد: افراد در فقه حنفی آن است که شخص تنها با نیت حج احرام می‌بندد و عمره‌ای را انجام نمی‌دهد. ( کاسانی، بدائع الصنائع، ج 2 ص 167؛ ابن‌الهمام، فتح القدیر، ج۲ ص۵۵۰) 2- حج تمتع: در فقه حنفی، تمتع آن است که شخص در ماه‌های حج، نخست عمره را انجام داده و پس از فارغ‌شدن از آن و تقصیر یا حلق، از احرام خارج شود؛ سپس در ایام حج دوباره احرام برای حج ببنددز (كاساني، بدائع الصنائع، ج 2 ص 168) 3- حج قران: قران آن است که شخص به نیت عمره و حج با یک احرام داخل شده و تا پایان مناسک در همان احرام باقی بماند، نخست مناسک عمره و سپس مناسک حج را انجام می دهد. (کاسانی، بدائع الصنائع، ج 2 ص 167؛ السرخسی، المبسوط، ج۴، ص۱۵۲) مقایسه میان اقسام سه‌گانه حج ۱. تفاوت در نیت احرام: الف: افراد: تنها نیت حج است. ب: تمتع: عمره در ماه‌های حج و سپس نیت حج از همان سال است. ج: قران: نیت هم‌زمان عمره و حج است. تحلیل فقهی: حنفیان قائل‌اند که اگر کسی احرام به عمره بست، سپس قبل از شروع مناسک عمره نیت حج را به آن ضمیمه کرد، این شخص قارن است. (الکاسانی، بدائع الصنائع، ج۲ ص۱۶۴) ۲. تفاوت در ترتیب و کیفیت اعمال: الف: افراد: طواف قدوم، باقی‌ماندن در احرام، انجام مناسک حج؛ سپس اگر خواست عمره‌ای مستقل انجام دهد. ب: تمتع: طواف و سعی برای عمره، تقصیر یا حلق، خروج از احرام؛ سپس احرام برای حج. ج: قران: طواف قدوم، باقی‌ماندن در احرام، انجام مناسک حج با همان احرام. ۳. تفاوت در انجام قربانی: الف: افراد: قربانی واجب نیست، مگر آن‌که نذر کرده باشد. ب: تمتع و قران: قربانی (هَدی) واجب است. دلیل فقهی این مسئله، آیه ۱۹۶ سوره بقره است، خدای متعال می‌فرماید: «فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ؛ هرکسی از عمره بهره مند گردد؛ سپس اعمال حج را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسر شد، ذبح کند.» (البقره: 196) مفسرین حنفی بر این باورند که این حکم شامل قارن نیز می‌شود. (ابن‌عابدین شامی، رد المحتار، ج۲ ص۴۹۸) ۴. تفاوت در مدت احرام: الف: تمتع: دو احرام مجزا، با فاصله‌ای کوتاه است. ب: قران و افراد: احرام ممتد تا پایان ایام تشریق است. (السرخسی، المبسوط، ج۴، ص۱۵۶) ۵. حکم اهل مکه: در فقه حنفی، اهل مکه نمی‌توانند حج تمتع و قرآن انجام دهند، چون شرط آن «خارج بودن از حرم» است. اهل مکه تنها حج افراد انجام می دهند. (الکاسانی، بدائع الصنائع، ج۲ ص169) 6. ترجیح اقسام حج در فقه حنفی: در مذهب حنفی، قران افضل‌ترین نوع حج برای حاجیان خارج از مکه دانسته شده است. (الکاسانی، بدائع الصنائع، ج ص 2 ص 175؛ الطحاوی، شرح معانی الآثار، ج۲ ص۴۰) دلایل ترجیح قران: فقه حنفی با استناد به عمل پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و روایات صحاح، حج قران را ترجیح می‌دهد: الف: عمل رسول الله (ص) در حجةالوداع قران بود. (ابن الهمام، فتح القدیر، ج۲ ص۵۵۲؛ محمد بخاری، صحیح البخاری، ح ۱۵۶۸) ب: جمع بین دو عبادت در یک احرام، ثواب بیشتری دارد. (الکاسانی، بدائع الصنائع، ج ص 2 ص 175) ج: قربانی از احکام آن است که موجب فضیلت می‌گردد و دو قربانی در آن انجام می شود. (الکاسانی، بدائع الصنائع، ج ص 2 ص 175) د: هردو احرام حج و عمره از آفاق انجام می شود. (الکاسانی، بدائع الصنائع، ج ص 2 ص 175) تطبیق تاریخی: امام ابوحنیفه نقل کرده است که بیشترین صحابه‌ای که با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم حج کردند، قران انجام دادند. (الطحاوی، شرح معانی الآثار، ج۲، ص۳۸) عبدالله بن مسعود رضی الله عنه نیز می‌فرمود: «ما رأیت النبی إلا محرماً بالحج والعمرة معاً؛ هرگاه که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را دیده ام، احرام حج و عمره، هردو را بسته بود.» (مسلم نیشاپوری، صحیح مسلم، ح ۱۲۳۹) خلاصه اینکه، فقه حنفی بر پایه تحلیل دقیق نصوص و عملکرد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، حج قران را برای غیر اهل مکه افضل می‌داند. تمتع برای کسی است که قربانی ندارد یا عمره را جدا می‌خواهد انجام دهد. حج افراد نیز برای اهل مکه یا کسانی که فقط نیت حج دارند مشروع است. شناخت این سه نوع حج برای زائران خانه خدا اهمیت فراوان دارد تا بر اساس توان، نیت و شرایط خود، بهترین نوع آن را در این سفر مبارک معنوی، انتخاب نمایند. ✍️حبیبی صالحی 27 ثور 1404 ش 19 ذی قعده 1446 ق https://t.me/habibisalehi https://chat.whatsapp.com/FWhhrRbNeCCEOHXiOoiEu9 https://whatsapp.com/channel/0029VaakRD76RGJJ10wxMR2C