📑 احسان؛ عالی‌ترین مرتبه دینداری اسلام دینی است که در آن ایمان نه تنها به ظاهر اعمال، بلکه به کیفیت و نیت درونی آن نیز توجه دارد. در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم که به «حدیث جبرئیل» معروف است، مراتب دینداری به سه بخش: اسلام، ایمان و احسان تقسیم شده‌اند. این سه مرحله، مراتب رشد انسان در عبودیت را نشان می‌دهند. در این میان، احسان بلندترین درجه و غایت سیر الی الله است که در آن عبد، خویش را در محضر پروردگار احساس می‌کند. همچنان احسان به عنوان عالی‌ترین مرحله از مراتب دینداری در اسلام، نقش بنیادینی در تکامل اخلاق فردی، توازن روابط اجتماعی، و تنظیم عدالت در ساحت‌های مختلف زندگی دارد. الف: مفهوم‌شناسی: احسان در لغت به معنای نیکی کردن، زیبا ساختن و کامل انجام دادن است (ابن منظور، لسان العرب، کلمه: حسن). در اصطلاح، احسان آن است که انسان الله متعال را چنان عبادت کند که گویی او را می‌بیند، و اگر او را نمی‌بیند، بداند که خدا او را می‌بیند. (محمد بخاری، صحیح البخاری، ح 50). این تعریف نبوي از احسان، دو بعد مهم را شامل است: یکی شهود قلبی: که عبادت را با کیفیت عالی همراه می‌کند و دیگری مراقبه درونی: که باعث می‌شود انسان حتی در خفا از گناه بپرهیزد. ب: احسان در قرآن و سنت: در قرآن کریم، احسان بارها مورد توجه قرار گرفته و در فراز آیات معتددی یاد شده است، می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ بی‌گمان خداوند نیکوکاران را دوست دارد.» (البقرة: 195) همچنین، فرمان الهی درباره احسان به والدین، خویشاوندان، یتیمان و مساکین بارها تکرار شده است (نساء: 36؛ اسراء: 23). از سوی دیگر، پیامبر اکرم (ص) در احادیث متعدد، احسان را غایت ایمان دانسته و فرمودند که: «الإحسان أن تعبد الله كأنك تراه؛ الله متعال را چنان عبادت کنی که گویی او را می‌بینی.» (مسلم نیشاپوری، صحیح مسلم، ح 9). ج: مراتب دینداری: حدیث جبرئیل دینداری را در سه سطح مطرح می‌کند: اسلام، ایمان و احسان 1. اسلام: انجام ظاهری اعمال عبادی مانند نماز، روزه، زکات. 2. ایمان: باور قلبی به اصول عقیدتی. 3. احسان: عبادت از روی شهود و حضور قلب. احسان در این تقسیم، مرحله کمال و بلوغ روحی دین‌دار است که از انجام تکلیف فراتر رفته و به زیبایی در نیت و عمل می‌انجامد (غزالی، احیاء علوم‌الدین، ج4، ص270). د: ابعاد احسان در زندگی: 1. احسان در اخلاق فردی: محسن در بعد فردی کسی است که همواره خود را در محضر خدا می‌بیند، از گناه پرهیز می‌کند، و در عبادت، خلوص و کیفیت را مقدم می‌دارد. چنین انسانی اهل تواضع، ادب، و حیا است (ابن قیم الجوزی، مدارج السالکین، ج2، ص365). 2. احسان در روابط اجتماعی: در روابط انسانی، احسان فراتر از عدالت است. قرآن در کنار عدالت، احسان را لازم می‌داند و می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ؛ خدای متعال شما را به عدالت و احسان دستور می دهد.» (النحل: 90). انسان محسن، در روابط اجتماعی اهل گذشت، نیکی، و مهربانی است؛ حتی با دشمن خود. 3. احسان در سیاست و مدیریت: در مدیریت اسلامی، احسان به معنای عدالت، دلسوزی، مشورت و مدارا با مردم است. زمامدار محسن کسی است که خود را خادم مردم می‌داند، نه ارباب آنان (ابوالحسن ماوردی، الأحکام السلطانیة، ص34). 4. احسان در اقتصاد: احسان در اقتصاد، شامل ميان روي در مصرف، انصاف در معاملات، کمک به نیازمندان، و ترک احتکار و خیانت در بازار است. محسن در تجارت کسی است که از سودجویی بی‌رحمانه پرهیز می‌کند و به رفاه عمومی می‌اندیشد (کاشانی، محجّة‌البيضاء، ج4، ص112). 5. احسان در تبلیغ دینی: در دعوت دینی، احسان به معنای محبت، صداقت، و احترام به مخاطب است. پیامبران با احسان دعوت کردند، نه با اجبار و خشونت (طه: 44). هـ: آثار احسان: احسان، نه تنها مرتبه‌ای از دینداری است؛ بلکه ثمراتی عظیم در زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و اخروی دارد. در ادامه چند موردی از آثار احسان را به طور مختصر بیان می کنیم: 1. رضایت و محبت الهی: آدمی با احسان رضایت خداوند متعال و محبت وی را به دست می آورد. چنانکه می فرماید: «خداوند نیکوکاران را دوست دارد» (البقرة: 195). 2. آرامش باطنی و طمأنینه قلبی: انسان های محسن از اضطراب و تردید رهایی می یابند و به آرامش باطنی و سکون قلبی دست می یابند. 3. قرب معنوی و درجات بلند بهشت: انسان های محسن در نتیجه ای احسان شان، از قرب معنوی برخوردار شده و به درجات بلند بهشت نایل می شوند. خدای متعال می فرماید: «لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ؛ برای کسانی که احسان کرده اند، پاداش نیکو (بهشت) و افزون بر آن (رؤیت باری تعالی) است.» (یونس: 26) 4. محبوبیت اجتماعی: احسان باعث ایجاد اعتماد عمومی گردیده و در جامعه، انسجام و نظم به وجود می آید و روابط اجتماعی محکم می‌شود. 5. عامل نجات: احسان آدمی را از بلاهای دنیوی و اخروی و سرانجام از گرفت خداوند متعال نجات می دهد. خدای متعال فرموده اند: «ما علی المحسنین من سبیل؛ بر نیکوکاران هیچ راه سرزنش نیست.» (التوبة: 91). 6. تزکیه نفس: احسان موجب پالایش نفس از صفات رذیله می‌گردد. 7. اصلاح ساختار زندگی: احسان، عدالت را تحقق می‌بخشد و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی زندگی انسان، اصلاح می گردد. 8. پایداری در راه حق: انسان های محسن در نتیجه احسان و نیکوکاری شان، در راه حق پایدار می مانند و از آن منحرف نمی گردند. خدای متعال می فرماید: «إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ؛ همانا هرکس پرهیزگاری کند و صبر نماید، بی گمان خدای متعال پاداش نیکوکاران را ضایع نمی کند.» (یوسف: 90) خلاصه اینکه، احسان عالی‌ترین مرحله از دینداری است که مؤمن را از مرز تکلیف‌گرایی عبور داده و به عشق، مراقبه، نیکی و زیبایی می‌رساند. چنین روحیه‌ای اگر در سطح فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نهادینه شود، نه تنها که انسان‌ساز است؛ بلکه تمدن‌ساز نیز خواهد بود. ✍️حبیبی صالحی 23 ثور 1404 ق https://t.me/habibisalehi https://chat.whatsapp.com/FWhhrRbNeCCEOHXiOoiEu9 https://whatsapp.com/channel/0029VaakRD76RGJJ10wxMR2C