📑حج در تاریخ اسلام: از زمان ابراهیم تا امروز مناسک حج به عنوان یکی از بنیادی‌ترین ارکان اسلام، دارای تاریخی کهن و ریشه‌دار در سنت ابراهیمی است. در ادامه سیر تحول حج را از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام تا دوران معاصر بررسی می کنیم و جایگاه حج به مثابه آیینی عبادی، تربیتی، سیاسی و تمدنی را روشن می گردانیم. حج یکی از فرایض بزرگ اسلامی است که در آیات قرآن و سنت نبوی جایگاه والایی دارد. قرآن کریم منشأ تاریخی حج را به حضرت ابراهیم علیه السلام بازمی‌گرداند، آنجا که می فرماید: «وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا؛ و زمانی را یاد کن که ما مکان خانه را برای ابراهیم تعیین کردیم که چیزی را با من شریک نکن». (الحج: 26). در ادامه مناسک حج را از زمان ابراهیم علیه السلام تا دوران معاصر مورد بررسی قرار می‌دهیم. ۱. حج در عصر حضرت ابراهیم علیه السلام: طبق تصریح قرآن و منابع تفسیری، حضرت ابراهیم علیه السلام مأمور شد خانه کعبه را بنا کند و مردم را به حج فراخواند (القصص: 27). او همراه با فرزندش اسماعیل علیه السلام، بنای کعبه را ساختند و اعمالی مانند طواف، سعی بین صفا و مروه، وقوف در عرفات و قربانی را پایه‌گذاری کردند. (طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج1 ص223). دعای حضرت ابراهیم: «رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِن ذُرِّيَّتِي؛ پروردگارا، من از نسل خود را در این سرزمین ساکن کرده‌ام....» (ابراهیم: 37) نشان می‌دهد که حج از همان ابتدا دارای بعد عبادی و مدنی بوده است. ۲. حج در دوران جاهلیت: در دوره جاهلیت، مناسک حج با تحریف‌هایی مواجه شده بود. مشرکان قریش طواف را با حالت برهنه انجام می‌دادند و در عرفات وقوف نمی‌کردند، در حالی که اصل حج وقوف در عرفه است. (ابن هشام، السیره النبویه، ج1 ص137). قریش امتیازاتی برای خود قائل شده بود که اسلام آن‌ها را اصلاح کرد. (البقره: 199) ۳. حج در عصر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم: پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم پس از فتح مکه مکرمه، مشرکان را از ورود به مسجدالحرام منع کرد. (التوبه: 28) در سال دهم هجری، حجّةالوداع انجام شد که در آن، پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم مناسک صحیح حج را به امت اسلامی آموزش داد. خطبه حجةالوداع یکی از مهم‌ترین اسناد اجتماعی، حقوقی و عبادی در اسلام است. (محمد بخاری، صحیح، البخاری، ح 1623) ۴. حج در دوران خلفای راشدین: در دوران خلفای راشدین رضی الله عنهم اجمعین، حج همچنان جایگاه مرکزی خود را حفظ کرد. ابوبکر صدیق رضی الله عنه اولین کسی بود که به نیابت از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در سال نهم هجری حج را رهبری کرد. عمر بن خطاب فاروق اعظم رضی الله عنه نقش مهمی در تنظیم مسیرها، امنیت راه‌ها و توسعه حرم ایفا کرد.(ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج7 ص56) ۵. حج در دوران بنی‌امیه و بنی‌عباس: در زمان بنی‌امیه، حج بیشتر جنبه سیاسی یافت. حجاج بن یوسف سقفی مسجدالحرام را تعمیر کرد و راه‌ها را امن ساخت (الطبری، ج7، ص93). در دوران عباسیان نیز خلفا هرکدام در جای خود تلاش کردند که حج را تحت کنترل خود داشته باشند. حضور گسترده زائران و حاجیان از مناطق مختلف جهان اسلام، حج را به نقطه تلاقی فرهنگ‌ها تبدیل کرده بود. (المقدسی، أحسن التقاسیم، ص85) ۶. حج در دوره خلافت عثمانی: عثمانی‌ها نسبت به توسعه حرم و خدمات به حجاج توجه ویژه‌ای داشتند. ساخت مسیرهای آبی، پست، و امنیت قافله‌ها از مهم‌ترین اقدامات این دوره بود. آنان تأسیس «وقف الحرمین» را برای تأمین مالی خدمات حج پایه‌گذاری کردند. (سید امیر علی، روح اسلام، ترجمه فارسی: ص290) ۷. حج در دوره معاصر: در دوران معاصر، به‌ویژه از قرن بیستم به بعد، حج با چالش‌های نوینی مواجه شد. از جمله آن می‌توان به ازدحام جمعیت، کنترل‌های سیاسی و تحول در حمل‌ونقل اشاره کرد. حکومت سعودی پس از تأسیس در سال 1932، توسعه حرمین شریفین را در صدر اولویت‌های خود قرار داد (عبدالله الزهرانی، تاریخ الحرمین، ص314). برنامه‌های حج امروز شامل سیستم‌های مدرن مدیریت، کنترل صحی، راهنمایی دیجیتالی و حفاظت امنیتی است که جنبه‌های فنی و مدیریتی حج را متحول ساخته است. ۸. حج به مثابه آیینی تمدنی: حج تنها یک مناسک عبادی نیست؛ بلکه یک مدرسه انسان‌سازی است. در حج، مسلمانان از نژادها و قومیت‌های مختلف در یک لباس ساده جمع می‌شوند. این همایش جهانی، نماد وحدت امت اسلامی و تمرینی برای عدالت و برادری است (مالک بن نبی، شروط النهضة، ص75). همچنین حج تأثیرات ژرفی بر آگاهی سیاسی مسلمانان نیز دارد؛ به‌ویژه در قرون اخیر، حج به فرصتی برای تبادل نظر میان نخبگان دینی، اجتماعی و سیاسی تبدیل شده است. خلاصه اینکه، حج از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام تا امروز، به‌رغم دگرگونی‌های تاریخی، جایگاه خود را به عنوان عبادتی جامع و تمدنی حفظ کرده است. آنچه تغییر کرده، نه اصل حج؛ بلکه شیوه‌های انجام آن است که متناسب با شرایط زمانی و مکانی بهینه‌سازی شده‌اند. همچنان‌که حج در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم محور تعلیم و تحول بود، امروز نیز می‌تواند موتور وحدت و بیداری امت اسلامی باشد. ✍️حبیبی صالحی 10 جوزا 1404 ش 3 ذی حجه 1446 ق https://t.me/habibisalehi https://chat.whatsapp.com/FWhhrRbNeCCEOHXiOoiEu9 https://whatsapp.com/channel/0029VaakRD76RGJJ10wxMR2C