📑روایت حج در سیره نبوی حج در اسلام، علاوه بر جنبه عبادی، یکی از ابزارهای مؤثر در تحقق وحدت امت، تمرین عبودیت و بازسازی روحی مسلمانان تلقی می‌شود. بررسی سیره نبوی نشان می‌دهد که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم از همان آغاز دعوت، کعبه را کانون توجه توحیدی معرفی کرده و در نهایت، با انجام حجةالوداع، الگوی کامل این فریضه را برای امتش ارائه داد. حج، یکی از ارکان پنج‌گانه اسلام، جایگاهی بی‌بدیل در حیات فردی و اجتماعی مسلمانان دارد. در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، حج نه‌تنها عبادتی فردی؛ بلکه نهادی اجتماعی، سیاسی و تربیتی به شمار می‌رود. در ادامه، به بررسی جایگاه و ابعاد مختلف حج در سیره نبوی پرداخته از اولین تمایلات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به سوی کعبه، تا انجام حجة‌الوداع، تجلیاتی از اهداف توحیدی، اخلاقی و اجتماعی این فریضه عظیم در رفتار و گفتار آن حضرت را بررسی می کنیم. ۱. نگاه پیامبر به کعبه پیش از هجرت: پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله وسلم حتی پیش از بعثت نیز به کعبه مکرمه احترام می‌گذاشت و در جوانی در ماجرای بازسازی کعبه نیز مشارکت داشت. (ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱ ص۱۸۳). پس از بعثت، گرچه مدتی بیت المقدس، قبله مسلمانان بود؛ اما قلب آن حضرت به سوی کعبه میل داشت و آیه تغییر قبله نیز گویای همین اشتیاق پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم است. (بقره: ۱۴۴) ۲. حج در دوره مکی و تعظیم شعائر: در دوران زندگی مکی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، مراسم حج به شکل جاهلی آن و با رسوم شرک‌آلود اجرا می‌شد؛ اما پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم، شعائر اصلی آن‌را تأیید و انحرافاتش را نقد می‌کرد. وی در موسم حج به سراغ قبایل می‌رفت و دعوت خود به سوی اسلام را عرضه می‌داشت. (طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج۲ ص۲۵۱) بدین ترتیب، حج ابزار تبلیغی مهمی برای پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بود. ۳. حج در دوره مدنی و آرزوی زیارت کعبه: در مدینه منوره، اشتیاق پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم به کعبه شدت گرفت. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در سال ششم هجری به قصد عمره راهی مکه شد؛ اما با منع قریش مواجه گردید که این ممانعت به صلح حدیبیه انجامید. با این حال، این واقعه نقطه¬ی عطفی در تثبیت حق مسلمانان در حج به شمار آمد. (ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج۳ ص۳۲۴) ۴. عمره‌القصاء: عمرةالقضا مقدمه¬ای برای حج بود. چنانکه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و اصحاب کرامش رضی الله عنهم پس از صلح حدیبیه، در سال هفتم هجری موفق به انجام عمره شدند. در نتیجه، این سفر، زمینه‌ساز فتح مکه و آزادسازی کعبه از آلودگی‌های شرک گردید. (واقدی، المغازی، ج۲ ص۷۳۴). تطهیر کعبه از بت‌ها نیز در سال هشتم هجری انجام گرفت که آغاز تحولی عظیم در مناسک حج بود. ۵. حجة‌الوداع؛ الگوی کامل حج اسلامی: در سال دهم هجری، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم تنها یک‌بار حج کامل انجام داد که به حجة‌الوداع مشهور است. در این حج، بیش از صد هزار نفر صحابه کرام رضی الله عنهم همراه او بودند. (مسلم، الصحیح، ج۲ ص۸۸۶، ح۱۲۱۸) حج پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نکاتی فراوان دارد که این نوشته گنجایش آن را ندارد؛ اما نکات مهم این حج عبارت‌اند از: الف) نیت و احرام: پیامبر از ذوالحلیفه احرام بست و در نیت خود فرمود: «لَبَّیْکَ حَجًّا» (بخاری، الصحیح، ج۲، ص۱۴۰) ب) وقوف به عرفات: در عرفات خطبه‌ای تاریخی ایراد کرد که منشور حقوق بشر اسلامی به‌شمار می‌رود؛ در آن از برابری انسان‌ها، حرمت خون و مال، و تحکیم خانواده سخن گفت. (احمد بن حنبل، المسند، ج۵، ص۲۱۱). ج) رمی جمرات: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم ترتیب و زمان دقیق رمی را مشخص ساخت و فرمود: «خُذُوا عَنِّی مَنَاسِکَکُمْ؛ مناسک حج خود را از من بگیرید.» (نسائی، السنن الکبری، ج۵، ص۲۴۹) د) ذبح قربانی: وی صد شتر را قربانی کرد و ۶۳ شتر را به دست خود نحر کرد و بقیه آن را حضرت علی رضی الله عنه نحر نمود. (بخاری، الصحیح، ج۲ ص۱۵۲) ۶. اهداف تربیتی و اجتماعی حج در سیره نبوی: در حج پیامبر، آموزه‌های بنیادین قابل شناسایی است، از جمله: الف: توحید: همه مناسک، حول محور نفی شرک و اثبات توحید تنظیم شده‌اند. ب: وحدت امت: حضور همه مسلمانان با لباس یک‌شکل، نشان از مساوات، برابری و همدلی دارد. ج: آموزش عملی دین: پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با اعمال خود، مناسک را به‌صورت زنده برای اشتراک کنندگان حج، آموزش داد. د: اخلاق در حج: در جریان حج، از ناسزاگویی، جدال و رفث نهی فرمود و حج را مدرسه اخلاقی معرفی کرد. (بقره: ۱۹۷) فشرده اینکه، بررسی روایت حج در سیره نبوی نشان می‌دهد که این فریضه نه‌تنها عبادتی فردی؛ بلکه برنامه‌ای جامع برای تعالی فردی، اتحاد اجتماعی و پیوند امت اسلامی است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم با حجةالوداع، حج را از آلودگی‌های جاهلی پاک کرد و به صورت عبادتی خالص برای خداوند و محور وحدت مسلمانان درآورد. امروز نیز بازخوانی آن سیره می‌تواند راه‌گشای اصلاح مناسک و تعمیق اهداف حج باشد. ✍️حبیبی صالحی 23 جوزا 1404 ش https://t.me/habibisalehi https://chat.whatsapp.com/FWhhrRbNeCCEOHXiOoiEu9 https://whatsapp.com/channel/0029VaakRD76RGJJ10wxMR2C