📑 حج در سیره صحابه و تابعین حج، یکی از پنج رکن اساسی دین اسلام، عبادتی جامع است که ابعاد فردی، اجتماعی و سیاسی اسلام را در قالبی عبادی گرد هم می‌آورد و همواره در زندگی مسلمانان نقش حیاتی داشته است. جایگاه و اهمیت حج در نزد رسول خدا صلی‌الله علیه وسلم روشن و عظیم است. اما برای درک عملی و کاربردی این فریضه، رجوع به سیره صحابه و تابعین اهمیت فراوان دارد. زیرا اینان با درک مستقیم از سنت نبوی، حج را با دقت و اخلاص ادا می‌کردند و برای نسل‌های بعدی الگو بودند. صحابه و تابعین رضی الله عنهم، به عنوان نسل‌های نخستین و تربیت‌یافتگان مستقیم وحی، در ادای این فریضه دینی نقش الگویی ایفا کرده¬اند. در ادامه، به بررسی سیره حج‌گزاری صحابه و تابعین رضی الله عنهم می پردازیم و اهتمام آنان به انجام حج، کیفیت اجرای مناسک، توصیه‌های تربیتی، و تأثیر معنوی آن در حیات دینی و اجتماعی ایشان را بررسی خواهیم کرد. ۱. اهتمام صحابه به ادای فریضه حج: صحابه کرام رضی الله عنهم به فریضه حج اهتمام ویژه‌ای داشتند و آن را وسیله‌ای برای تقرب به خداوند متعال، تهذیب نفس و تبعیت از سنت نبوی می‌دانستند. حضرت عبدالله بن عمر رضی الله عنه، یکی از پرحج‌ترین صحابه کرام رضی الله عنهم است و بیش از پنجاه بار حج را به جا آورده اند. (ابن سعد، الطبقات الکبرى، ج۴ ص۱۸۵) وی در مناسک، به شدت پایبند به سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم بود و در هر موقف، دقیقاً همان کاری را انجام می‌داد که از پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دیده بود. همچنین حضرت عبدالله بن عباس رضی الله عنهما، در کنار انجام حج، به تعلیم مناسک و تربیت حجاج اهتمام داشت و در مواسم حج جلسات علمی برگزار می‌کرد. (ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج۳ ص۳۳۸) ۲. حج در سیره خلفای راشدین: خلفای راشدین رضی الله عنهم نه‌تنها خود حج را ادا می‌کردند؛ بلکه بر نظم، امنیت و اجرای دقیق مناسک حج نیز نظارت داشتند. حضرت ابوبکر صدیق رضی الله عنه در سال نهم هجری از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم به عنوان «امیرالحج» تعیین شد. (طبری، تاریخ الأمم والملوک، ج۲ ص۲۹۴) حضرت عمر بن خطاب رضی الله عنه چندین بار حج کرد و در موسم حج، جلسات مشورتی با اصحاب کرام رضی الله عنهم برگزار می‌کرد و بر تطبیق شریعت نظارت داشت. (ابن جوزی، المنتظم، ج۴ ص۲۰۵) حضرت عثمان بن عفان رضی الله عنه حتی در سالی که از طرف برخی مسلمانان معترض شد، حج را ترک نکرد و مناسک حج را ادا کردند. (ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج۷ ص۲۱۳) حضرت علی بن ابی طالب رضی الله عنه نیز حج را با دقت کامل انجام می‌داد و از جمله کسانی بود که در حجة الوداع حضور داشت و در خطابه‌های حج تأکید بر تقوی داشت. (ابن عساکر، تاریخ دمشق، ج۴۲ ص۵۴۰) ۳. ویژگی‌های حج صحابه: ویژگی‌های برجسته حج‌گزاری صحابه کرام رضی الله عنهم به شرح زیر است: الف: اتباع سنت نبوی: صحابه رضی الله عنهم مناسک حج را با رعایت کامل سنت نبوی انجام می‌دادند. ب: تدبر و خشوع: صحابه کرام رضی الله عنهم در هر عمل، نیت، ذکر و دعا را همراه داشتند. ج: ترک دنیا و تواضع: بسیاری از صحابه کرام رضی الله عنهم در ایام حج لباس ساده می‌پوشیدند و از مظاهر دنیوی اجتناب می‌کردند. د: حج مکرر: برخی از صحابه کرام رضی الله عنهم مانند حضرت عبدالله بن عمر، حضرت انس بن مالک و حضرت ابوهریره رضی الله عنهم بارها حج انجام داده اند. (ابن حجر، الإصابة، ج۲ ص۲۵۳) ۴. نقش تابعین در حفظ سنت حج: تابعین رحمهم الله، شاگردان مستقیم صحابه کرام رضی الله عنهم، اهتمام فراوانی به حفظ و انتقال مناسک حج داشتند. از جمله آنان حضرت عطاء بن أبی رباح رحمه الله، فقیه بزرگ مکه بود که مناسک حج را از ابن عباس رضی الله عنهما فرا گرفته و آموزه های او یکی از منابع اصلی فقه حج محسوب می‌شود. (ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج۵ ص۸۷) سعید بن جبیر رحمه الله نیز از تابعین مخلصی بود که در ایام حج به تعلیم مردم و وعظ و ارشاد آنان می‌پرداخت. (ابن سعد، الطبقات، ج۵ ص۲۵۰) ۵. حج به عنوان عرصه تربیت اجتماعی: در سیره صحابه و تابعین رضی الله عنهم، حج صرفاً مناسک عبادی نبود؛ بلکه محلی برای تربیت و اصلاح امت نیز به شمار می‌رفت. جلسات فقهی، پرسش‌های دینی، توصیه‌های اخلاقی و خطبه‌های اجتماعی از جمله فعالیت‌هایی بود که صحابه رضی الله عنهم در موسم حج انجام می‌دادند. طور مثال حضرت عمر بن خطاب رضی الله عنه در خطبه‌ای در عرفات، حقوق مردم، عدل در حکومت و پرهیز از دنیاطلبی را به همگان گوشزد می‌کرد. (سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص۱۲۴) ۶. آثار معنوی حج در سیره سلف: آثار حج در روح و رفتار صحابه و تابعین رضی الله عنهم مشهود بود، از جمله: زهد در دنیا و گرایش به آخرت؛ توبه و پاکی دل از گناهان؛ تأکید بر وحدت امت و فروتنی در برابر خداوند متعال. از امام حسن بصری رحمه الله روایت است که پس از بازگشت از حج، یک سال کامل در حال روزه و قیام بود تا شکرانه انجام این فریضه را به جا آورد. (ابن الجوزی، صفة الصفوة، ج۳ ص۱۵۵) خلاصه اینکه، سیره صحابه و تابعین رضی الله عنهم در حج، نمونه‌ای کامل از تعظیم شعائر، تبعیت از سنت، و استفاده از فرصت‌های معنوی و اجتماعی است. آنان حج را با هدف تهذیب نفس، تقرب الهی، و اصلاح جامعه انجام می‌دادند. بررسی رفتار آنان الگویی جاوید برای مسلمانان امروز در بهره‌برداری از این فریضه عظیم است. ✍️حبیبی صالحی 23 جوزا 1404 ش https://t.me/habibisalehi https://chat.whatsapp.com/FWhhrRbNeCCEOHXiOoiEu9 https://whatsapp.com/channel/0029VaakRD76RGJJ10wxMR2C